Yunan, Roma, Bizans, Türk-İslam ve Çağdaş Türkiye Cumhuriyeti ile beş kültürün ve uygarlığın birbirini izlediği bir kent burası, İstanbul. Üç büyük imparatorluk; Büyük Roma, Doğu Roma yani Bizans ve Osmanlı İmparatorluğu’na başkentlik yapmış bir kent... Aynı zamanda Türkiye’nin en büyük metropolü. Türkiye sanayileşme sürecinden en erken etkilenmiş ve bunun sonuçlarının belki de mekana en çok yansıdığı şehir. Kültür, ticaret ve hizmet kenti olmaya çalışan, sanayi yoğun kent! Ekonomik, sosyal ve kültürel olarak çok büyük bir güce sahip. Küresel kentsel sistemler ağında önemli bir konumda ve pek çok küresel kentle ekonomik olarak güçlü bağlantıları var. “İstanbul” ulusal sınırların ötesinde ve bu sınırlardan bağımsız olarak kendini temsil gücüne sahip. İstanbul ile ilgili söylenebilecek o kadar çok şey var ki... Ve artık bilgi çağının getirdiği hızla birlikte küresel süreçlerin de belki de etkisini en önce gösterdiği şehir.
İstanbul’un pek çok yüzü var bu perspektiften bakıldığında. Peki kent rehberlerine yansıyan hangi İstanbul? İstanbul’un hangi dönemi? Hangi güçlü yönü? Hangi gerçekliği?
Kitapçıları, turist enformasyon merkezlerini, kütüphaneleri ve web’i incelediğimizde pek çok kent rehberiyle karşılaşmak mümkün. Bu noktada aslında rehberi arayanın kimliği önem kazanıyor. Kenti gezen kim ve ne amaçla bir rehbere ihtiyaç duyuyor? Buna göre tercih edilecek rehberler de farklılık kazanıyor. Diğer taraftan rehberleri böyle bir sınıflama içinde incelemeye çalıştığımızda görüyoruz ki aslında ihtiyaç türlerini karşılayabilecek çeşitlilikte ve içerikte yeteri kadar rehber de yok.
İşte bu nokta aslında rehberlerle ilgili en çok sıkıntı duyulan konu. Kent rehberleri incelendiğinde çok fazla sayıda yayınla karşılaşılıyor. Biçimsel olarak farklı özellikler gösterseler de içerik olarak rehberlerin çok büyük farklılıklar taşımadığı görülüyor. Hatta bu benzerlik kimi yayınlarda öylesine birbirine yakın ki, tekrar aynı rehberi incelediğiniz yanılgısına düşüyorsunuz.
Genel olarak kent tarihi ile ilgili kısa bir girişten sonra, nerelere gidilir başlığı altında tarihi yerlerin, müzelerin, sarayların, cami, külliye, kilise, sinagog gibi dini açıdan önem taşıyan, anıtsal yapıların fotoğraflarına ve bunlarla ilgili kısa bilgilere yer veriliyor. İzleyen bölümlerde konaklama, yeme içme ve alışveriş aktiviteleri için yine çoğunlukla tarihi bölgelerdeki mekanlara referanslar veriliyor. Bu yapı genel turist rehberlerinin içeriğini oluşturuyor.
Bu rehberlerin birçoğu belli bir ücret karşılığında büyük kitapçılardan ve web üzerinden elde edilebiliyor. Daha şematik olarak hazırlanmış, yerli ve yabancı turistlere ve kent sakinlerinin kullanımına yönelik küçük kitapçık şeklinde (cep kitapçığı) rehberlerin, kent haritalarının sayısı ve elde edilebileceği yerler ise çok sınırlı. Bunların tamamı yine ücret karşılığında alınabiliyor. Turizm bürolarında ücretsiz olarak sunulması gereken bu kitapçıklar ne yazık ki İstanbul gibi büyük bir metropol için kent rehberleri arasında önemli bir açığı oluşturuyor.
Kent rehberleri ile ilgili dikkat çekici bir diğer nokta ise, kentin büyük oranda tarihsel bir bakışla ele alınmış olması ve daha oryantalist bir yaklaşım sergiliyor olmaları. Daha çok İstanbul ile ilgili kent rehberlerinin incelendiği bu araştırmada, görülüyor ki yazılanlar arasında kentin bir metropol olarak yansımaları ve İstanbul’un daha geride kalmış merkezleri, sosyal hayatı, bugünün yaşayan İstanbul’u pek yer almıyor. Ayvansaray, Fener-Balat, Yedikule, Beylerbeyi, Ayazma, Kandilli, Kadıköy, Salacak gibi birçok bölge İstanbul kültürel aksının dışında ele alınıyor. Alternatif tur güzergahları ya da gezi akslarına ilişkin de hiçbir çalışma yok. Rehberler Tarihi Yarımada ve önemli anıtsal yapıların bulunduğu belli bölgelerle sınırlı ve ulaşım haritaları ya yok ya da oldukça zayıf.
İstanbul’un tüm turizm hareketinin Tarihi Yarımada ile sınırlıymışçasına yansıtılması, İstanbul gibi küresel süreçlerden etkilenerek şekillenen ve kozmopolit bir yapı sergileyen bir kent için ne kadar doğrudur, yeterlidir ve akılcıdır? Anıtsal yapıların tanıtımı kuşkusuz bir kentin algılanması ve oluşturduğu imaj açısından çok önemli, ancak bir bütün olarak İstanbul’un mimari ve kent dokusunun bu sınırlı gezi aksları ile algılanması da çok zor.
Diğer taraftan kentin sosyal yaşamını ve bir metropol olarak kimliğini oluşturan ve kentin uluslararası kentsel sistemler ağındaki konumda belirleyici olan uluslararası etkinliklerin ve organizasyonların da bu rehberlerde yeterince yer almadığı görülüyor. Örneğin, İstanbul Bienali, İstanbul Design Week, Uluslararası Mimarlık Kongresi, Uluslararası İstanbul Caz Festivali, Uluslararası İstanbul Film Festivali, Uluslararası İstanbul Tiyatro Festivali, Uluslararası İstanbul Müzik Festivali, İstanbul Shopping Fest., İstanbul Moda Show / İstanbul Fashion Festival, Formula 1 gibi uluslararası organizasyonlar aslında kentlerin tanıtımında çok önemli araçlar olmasına rağmen ancak çok az sayıda rehberde yer alıyor.
Pek çok yayının sadece Türkçe olarak hazırlanmış olması yabancı turistler ve gezginler için kenti algılama durumunu çok daha zorlaştırıyor. Dünyanın önemli şehirlerinden biri olan İstanbul’un çeşitli formatlarda kent rehberi oluşturma ve bunu ilgililere ulaşabilirliğinin sağlanması noktasında büyük bir boşluğa sahip olduğu görülüyor.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin 2002 yılında yaptığı “İstanbullu olma bilinci” konulu araştırmanın sonuçlarında, İstanbul’da yaşayanların üçte birinin Sultanahmet’i, İstiklal Caddesi’ni, Adalar’ı ve Boğaz’ı henüz görmemiş olduğu ortaya çıkıyor. Aslında bu durum sadece turistler açısından değil, İstanbul’da yaşayanlar açısından da kenti tanıma ve algılama konusunda ne derece önemli bir boşluğun olduğunu gösteriyor.
Kent rehberlerinin kentliye ve turistlere ulaştırılmasında birincil başvuru noktaları olan turizm enformasyon merkezlerinin de, bu işlevi yeterince gerçekleştiremediği görülüyor. Bu bürolarda dağıtımı yapılan rehberlerin oldukça sınırlı olduğu, ücretsiz rehber dağıtılmadığı ve var olan rehberlerin de kentin taşıdığı mekansal, sosyal ve kültürel yaşam biçimini güncel bir şekilde yansıtmadığı izleniyor.
Kent Rehberleri