Dünya şehirlere doğru hızla akarken, kent merkezlerine göç eden insan topluluklarının konut ve barınma ihtiyaçlarını çözebilecek kimi profesyoneller –mimarlar ve şehir plancıları- kötü bir donanıma sahip olduklarını kolaylıkla kabul edeceklerdir.

Bu yaz, kentte yaşayan nüfus ilk defa kırsal kesimde yaşayan nüfusu geçti. Dünyada yaşayan altı milyar insanın üç milyarı şehirlerde, bunun da bir milyarlık bir kısımı kenar mahallelerde yaşıyor. Bundan yirmi sene sonra, dünya nüfusunun sekiz milyara ulaşacağı, bunun beş milyarının kentlerde, iki milyarının da kenar mahallelerde yaşayacağı tahmin ediliyor.
“Kentsel nüfusa her yıl seksen milyon kişi daha ekleniyor ki bu da Almanya’nın nüfusuna eşit,” diyor Birleşmiş Milletler’in kentsel gelişmelerle ilgili departmanı olan, BM Habitat’ın yöneticisi ve mimar Lars Reutersward.

“Kenar mahallelerde yaşayanlara her yıl Hollanda ve Belçika’nın nüfusunun toplamı kadar eklenenler de -otuz beş milyon- buna dahil. Bu tamamiyle bir felaket ama böyle olmak zorunda değil,” diye ekliyor.
“Kenar mahallelerde her gün insanlar ölüyor. Korkunç. Durumun aciliyetinin farkında değiliz, ne hızla ilerlediğiyle de ilgilenen yok.”

Birleşmiş Milletler büyüyen şehirlerde yapılan yapılardan sadece %5’inde her şeyin yolunda olduğunu tahmin ediyor; Asya’daki pek çok şehirde, insanların %70’i planlanmamış bölgelerde yaşıyor. Bunlar genellikle bozuk kentlileşmiş, düzgün bir elektrik, su ve kanalizasyon altyapısı olmayan yerlerde yaşayan yoksul yerleşimciler.
Dünyanın pek çok kesiminde bu durum yetenekli profesyonellerin eksikliği yüzünden daha da kötü bir hal alıyor. Sorunların yaşandığı yerlerle, mimarların eğitim aldıkları yerler arasında derin bir farklılık var.

“Mimarların %70’i dünyanın gelişmiş bölgelerinden gelmesine karşın, işlerin %70’i dünyanın gelişmekte olan bölgelerinde. Ortada tamamiyle saçma bir durum var,” diyor Uluslarası Mimarlar Birliği Başkanı Gaétan Siew, Rockefeller Vakfı’nın geçen ay İtalya’da düzenlediği kentlileşme ile ilgili konferansda.
“Bu mimarlar gelişmekte olan ülkelerde değil, kendi ülkelerinde çalışmaları için eğitim gördüler. Mimarlar bugün serbestçe dolaşıyorlar, fakat bu mobilite kötü çözümlerle sonuçlabiliyor.”

Bütün Afrika’daki toplam mimar sayısı 35.000, bunun 25.000’ini Mısır’da. “Tek başına İtalya’da bunun üç katı mimar var,” diyor Siew “Sorunun ne kadar büyük olduğu ortada.”

Kaliforniya, Berkeley Üniversitesi Plancı Prof. Ananya Roy, profesyonellerin kentlerin nasıl geliştiğini anlamasına yarayan kaynakların bile yanlış kıtalarda ortaya çıktığını, yakın bir zamanda yayınladığı makalesinde ortaya koyuyor.
“21. yüzyıldaki kentsel gelişmelerin pek çoğu kalkınmakta olan ülkelerde olsa da kentlerin nasıl işlediğini ele alan teorilerin çoğunun kökeni gelişmiş ülkelerde,” diye yazıyor.

Bu işe giren profesyoneller, yoksulların yaşayabileceği şehirlerin planlanması konusunda isteksizler diyor Siew. “Bu işteki pek çok profesyonel anıtsal yapılar yapmak derdinde, zengin plancılar ya da yıldız mimarlar olmak istiyorlar. Hepsini sosyal değişimlerin bir aktörü olduklarını farketmeleri için yeniden eğitmemiz gerekiyor.”

“Mimarlığın sadece Frank Gehry ya da Renzo Piano’dan ibaret olmadığını anlatmak gerek,” diye ekliyor Siew. “Sadece şık evler yapmak değil. İnsanların günlük yaşamları ile ilgili her şey.”

Birleşik Devletler’deki pek çok akademisyen, fakültelerin pek çoğunun günümüz koşulları için demode müfredatlara sahip olduğunu söylüyor. “Ne yazık ki her şeye baştan başlamamız gerek,” diyor Kaliforniya Üniversitesi Çevresel Tasarım Dekanı Harrison Fraker. “İki milyar insanın hayvanlardan daha kötü koşullarda yaşamasına sessiz kalamayız.”
Harrison’un bu sözleri, Asya’dan Delhi Mimarlık ve Şehircilik Okulu Dekanı K.T. Ravindran tarafından yankı buldu, Hindistan’daki bir meslek olarak mimarlık ve şehircilik eğitiminin “fosilleştiğini” söylüyor.
“Şehirlerin %60’ında sağlık altyapısı yok,” diyor. “Kesinlikle başarısızız.”

Arif Hasan, Karaçi’li bir akademisyen, mimar ve şehir plancısı; şehirleşmiş bir dünyanın sorunlarıyla başa çıkabilecek yeni kuşak plancılar eğitememe başarısızlığını “çelişki için bir reçete” olarak tanımlıyor.
“Bu eğilimler devam ederse,” diyor Hasan “zengin-fakir ayrımı daha kötüye gidecek, insanların yerlerinden edilmesi devam edecek ve dışlanma hissi artacak, yalnızca gettolarda yaşayan fakirler arasında değil, silahlı korumalar ve güvenlik sistemleriyle korunan zengin kesim arasında da.”

Asya’da, mimarlar bireysel yatırımlara karşı ölümcül bir kavga vermek zorunda. “Projeler, planlamanın yerini aldı,” diyor.
Konferansa katılanlara göre çözüm, akademik eğitimin ve müfredatın gözden geçirilmesinde; mimar ve şehir planlamacıların, dünyanın yoksul kesimlerini düşünmeye zorlanmasıyla olabilir. Ya da plancılar için bir Hipokrat yemini ile, yaptıkları işin her aşamasında, dışlanmışları da düşündürerek, hesaba katmaya zorlamak gerek. Ya da emeklilik dönemlerini, şehirlere akan milyarlarca insanla ilgilenmek isteyebilecek profesyonellerden oluşan küresel bir mimarlık-üstü (para-architect) kurul kurmak bile olabilir.

Diğer bir kesim ise cevabın büyük düşünmekte yattığını söylüyor. “Elli dört aileye daha iyi bir tuvalet yapmak amacıyla, kuyular kazarak daha iyi hissetmelerini sağlayamayız. Sorunu böyle çözemeyiz,” diyor Birleşmiş Milletler’den Reutersward. “Bir sonraki kuşağın karar verecek olanların eğitimine odaklanmamız gerekiyor. Bakış açımızı değiştirmemiz gerek, su pompaları yapmamız değil.”

Ama üniversitelerin yetenekleriyle ilgili görüş ise, geleneksel olarak değişime kapalı, kabuk değiştirmeye niyetli olmadıları yönünde. “Brezilya’da her ay otuz beş bin kişi daha kentlerin kenar mahallelerine göç ediyor. Bunun üstesinden gelmek için pazartesinin gelmesini bekleyemeyiz,” diyor Siew.