Unkapanı’ndaki Pantokrator Manastırı’nın (Zeyrek Camii) altındaki yer üstü sarnıcı, Fatih Belediyesi tarafından yürütülen ve 2010 yılında tamamlanması planlanan restorasyon çalışmaları neticesinde kent kültürüne kazandırılacak.

Tüm canlıların yaşamlarını sürdürebilmek için suya ihtiyaçları var. Bu yüzden tarihin en eski devirlerinden itibaren su kaynaklarına yakın yerlerde kurmuşlardır köylerini, kasabalarını, kentlerini insanlar. Zaman ilerledikçe ilk başlarda küçük ölçekli olan kentler büyümüş, nüfus çoğalmış, bu gelişmelere paralel olarak da doğanın armağanı ve canlı yaşamının vazgeçilmezi olan su azalmış. Bu noktadan itibaren, ortaya çıkan su ihtiyacını karşılamak için su kanalları, açık ve kapalı sarnıçlar yapma yoluna gitmiş insanlar. İstanbul’un su sorunu da aslında çok uzun yıllar evvel ortaya çıktı. İstanbul’un içinde akarsu bulunmamasından kaynaklanan su sıkıntısı, kentte yaşayan insan sayısının artmasıyla birlikte daha da görünür hale geldi. Bu yüzden Roma Çağı’ndan itibaren krallar ve imparatorlar İstanbul’da su kanalları ve sarnıçlar inşa ederek kentin su sorununu çözmeye çalıştılar.

Yer Üstü Sarnıcı
İstanbul’un Osmanlı egemenliğine girmesinden sonra camiye çevrilen Pantokrator Manastırı’nın altındaki Zeyrek Sarnıcı da Bizans döneminden kalan en eski İstanbul sarnıçlarından biri. Günümüzde Zeyrek Camii olarak adlandırılan ve Unkapanı’nda yer alan Pantokrator Manastırı’nın sarnıcı, Fatih Belediyesi tarafından yürütülen restorasyon çalışmasıyla kent turizmine kazandırılacak. Fatih Belediyesi, M.S. 12. yüzyılda inşa edilen ve bir dönem mülkiyeti Piri Mehmet Paşa Vakfı’na ait olan sarnıcı on yıllığına kiraladı. Belediyenin girişimi, İstanbul Valiliği, İstanbul Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun izni ve İl Özel İdaresi’nin desteğiyle proje çalışmalarına başlanan Zeyrek Sarnıcı’nın proje ihalesi üç yıl önce yapılmış; sarnıcın röleve, restitüsyon ve restorasyon projeleri ise 2006 yılında onaylanmıştı.

İstanbul’daki en önemli yer üstü sarnıçlarından biri olan Zeyrek, yaklaşık iki yüz yıldır terk edilmiş vaziyetteydi. Sarnıçta yürütülen çalışmalar hakkında bilgi veren Fatih Belediye Başkanı Mustafa Demir, yapının mülkiyet sorununu çözüldükten sonra restorasyon ihalesinin yapıldığını, yenileme çalışmalarının da hâlâ devam ettiğini söylüyor. Geçmişte atık sular sarnıcın içine akıyormuş. Fatih Belediyesi’nin İSKİ ile birlikte yürüttüğü çalışmalar neticesinde atık su akışı durdurulmuş ve sarnıç temizlenmiş. Restorasyon çalışmaları sırasında sarnıcın içinde sekiz metrelik bir su kanalının ortaya çıkarıldığını ve bu kanalın dört metrelik bir kısmının görülebilir durumda olduğunu söylüyen Demir, kanaldaki çalışmaların devam ettiğini sözlerine ekliyor. Bir de sarnıcın içindeki ayazmaya ait olduğunu sanılan bir su kuyusu tespit edilmiş çalışmalar esnasında.

“Turizme Kazandırılacak”
Mustafa Demir, Zeyrek Sarnıcı’ndaki restorasyon çalışmalarını 2010 yılına kadar tamamlamayı ve sarnıcı uluslar arası etkinliklerin sergileneceği bir mekana dönüştürmeyi planladıklarını söyledi. Yapının 2010’dan sonra da mimari ve tarihsel önemine uygun bir şekilde değerlendirilmesi konusunda öneride bulunacak tüm sivil toplum kuruluşları ve yatırımcıları dinlemeye hazır olduklarını dile getiren Demir, konu hakkında şöyle konuştu: “Bu tür teklifler olursa değerlendirmeyi düşünüyoruz. Yerebatan Sarnıcı çok etkileyici. Ancak Zeyrek Sarnıcı da çok etkileyici bir sarnıç. Üstünde balkona benzeyen bölümler ve sarnıcı yukarıdan izlemeye imkân veren alanlar var. Zeyrek Sarnıcı turizme kazandırıldığında yapım hikâyesinin de insanlara anlatılması gerekiyor. Zeyrek Sarnıcı projesini, Fatih’e ve İstanbul’a uluslararası katkı sağlayacak önemli projelerden biri olarak görüyoruz.”

Hadrianus’un Su Yolları
İstanbul’un suyu Roma döneminde Pınarhisar mevkiinden kanallar ve kemerler aracılığıyla getirilmeye başlanmıştı. Romalıların inşa ettiği bu kanallar ve kemerler Bizans döneminde de kullanıldı. Konu hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte İstanbul’daki en eski su yollarının MS.123 yıllarında Roma İmparatoru Hadrianus tarafından yaptırıldığı ve bunların Bizans İmparatoru I. Konstantin döneminde geliştirildiği düşünülüyor. Bir kilometre uzunluğundaki su yolları iki sıra kemerden oluşuyor ve Alibeyköy civarından gelen içme suyunu İstanbul’a taşıyordu. Bugün söz konusu kemerlerin sekiz yüz metrelik bir bölümü ayakta.

Çukurbostan ve Kapalı Sarnıç
Mevcut su kemerleri kentin giderek çoğalan nüfusunun ihtiyacını karşılamada yetersiz kalınca İstanbul’un çeşitli yerlerinde sarnıçlar inşa ederek çözmeye gayret etti Bizans İmparatorları su problemini. Bir kısmı açık bir kısmı da kapalı olan bu sarnıçların önemli bir kısmının en azından kalıntıları günümüze kadar ulaşmayı başardı.

Halk arasında “Çukurbostan” adıyla bilinen açık sarnıçlar, surların dışındaki kaynaklardan gelen suların toplandığı ve şehre dağıtıldığı havuzlardır. Buralarda toplanan sular dinlendirildikten sonra kullanıma sokulurdu. Açık sarnıçlar, buralarda toplanan suların sarnıcın duvarlarına basınç yapmasını önlemek için daha çok şehrin yüksek noktalarındaki çukur yerlere yapılırlardı. Roma yapım tekniğine göre inşa edilen açık sarnıçların duvarları blok taşlar, tuğla ve horosan harçlarla kuvvetlendirilmiştir. Günümüze kadar ulaşan açık sarnıçların içinde Aspar, Aitius, Hogios Mokios ve Hebdemon’un isimleri sayılabilir.

Önemli yapıların altına inşa edilen kapalı sarnıçların bir kısmı hiçbir iz bırakmadan yok olmuşsa da büyük bir bölümü hâlâ ayaktadır. Genellikle dikdörtgen ya da kare planlı olan kapalı sarnıçların üzerleri taş duvarlar üzerinde yükselen sütunların taşıdığı tuğla kemerler ve tonozlar aracılığı ile örtülmüştür.

Bizans döneminde inşa edilen en büyük sarnıç olan Bazilika diğer adıyla Yerebatan Sarnıcı, I. Konstantin tarafından inşa edildi. Justinianus döneminde genişletilen yapı, Ayasofya’dan Cağaloğlu’na giden cadde üzerinde yer alıyor. Yerebatan Sarnıcı’nda toplanan sular, Bozdoğan ve Malova kemerleri aracılığı ile Eğrikapı su dağıtım merkezinden geliyordu. Sarnıcın planı, I. Dünya savaşı sırasında Alman denizaltı subayları tarafından çıkartıldı.

İstanbul’un Sarnıçları
Basilika Sarnıcı (Yerebatan Sarayı) (Eminönü)
Zeyrek Sarnıcı (Unkapanı)
Aspar Sarnıcı (Fatih)
Aetius Sarnıcı (Fatih)
Hagios Mokios Sarnıcı (Fatih)
Hepdemon Sarnıcı (Bakırköy)
Philoxenus (Binbirdirek) Sarnıcı (Eminönü)
Fatih Camii’nin avlusunda bulunan sarnıç (Fatih)
Eşrefiye Sokağı Sarnıcı (Eminönü)
Aspar’ın (Sultan Selim Çukurbostanı) yakınında bulunan sarnıç (Fatih)
St.Jean Stadion (İmrahor Camii) Sarnıcı (Fatih)
Gülhane Parkı Sarnıcı (Eminönü)
St. İren Kilisesi’nin güneydoğusundaki sarnıç (Eminönü)
Hacı Salih Efendi Sokağı Sarnıcı (Fatih)
Mirelaion Sarnıcı (Bodrum Camisi Sarnıcı) (Eminönü)
Sarayburnu’ndaki Sarnıçlar (Eminönü)
Ataköy Sarnıcı (Bakırköy)
Büyük Otlukçu Yokuşu Sarnıcı (Fatih)
Çarşamba Caddesi üzerindeki sarnıç (Fatih)
Pantepeptos Kilisesi’nin (Eski İmaret Cami) yanındaki sarnıç (Fatih)
St.Pammakaristos Kilisesi’nin (Fethiye Camisi) yanındaki sarnıç (Fatih)
Aetius Sarnıcı’nın yanındaki sarnıç (Fatih)
Dizdariye Yokuşu Sarnıcı (Eminönü)
Beyazıt Meydanı’ndaki sarnıçlar (Eminönü)
İMÇ Blokları’ndaki sarnıç (Eminönü)