18 Nisan Dünya Anıtlar ve Sitler Günü'nün bu seneki teması "Su Mirası" olarak belirlendi. Su mirası, kentlerde suyla temas eden önemli yapıları içeriyor. Bunlar kentin içinde kaybolmuş bir kenar çeşmesi de olabilir ya da heybetini halen daha taşıyan su kemerleri... İstanbul'da da suyun geçmişten bugüne kente taşınmasını sağlayan bu çok sayıdaki önemli yapı, tarihi ve kültürel su mirasımıza ışık tutuyor.

Bozdoğan Kemeri


Mazul Kemeri, kaynak: www.panoramio.com

İstanbul'un suyunun kente taşınması çok eskilere dayanıyor. Fetihten önce ilk önemli su tesisleri Roma İmparatorları tarafından yaptırılmış. Bu dönemde sur dışındaki bir kaynaktan Haliç'in kenar mahallelerine kadar su yolu yaptırıldığı ve bu su yolu için Mazul Kemer ile bugünkü Bozdoğan diye bildiğimiz Valens Kemeri'ni inşa ettirdiği biliniyor. Deniz seviyesinden 63 metre yukarıda bulunan Bozdoğan Kemeri'nin uzunluğu 971 metre, yüksekliğinin maksimuma ulaştığı noktanın yerden yüksekliği 29 metre.

Yerebatan Sarayı


Binbirdirek Sarnıcı

I. Teodosyus, Mazul ve Valens Kemerleri'ni kullanarak 3. Su Yolu ile şehre su getirmiş. Ayrıca Belgrad Ormanları'ndan Sultanahmet'e kadar 4. Su Yolu'nu inşa ettirmiş. Roma ve Doğu Roma İmparatorları, kuraklık ve harp ihtimallerini düşünerek, şehir içinde üstü açık (Çukurbostan) ve kapalı sarnıçlar da yaptırmışlar. Üstü açık su depolarının (Hazneler) en önemlileri Aetiyus (bugünkü Vefa Stadı), Aspar (Yavuz Selim'deki Çukurbostan) ve Hegius Mokius (Altınmermer semtinde) su depoları olarak biliniyor. Üstü kapalı haznelerinin en meşhurları da, 336 sütunlu Basilika Sarnıcı (Yerebatan Sarayı), 224 sütunlu Pileksenus Sarnıcı (Binbirdirek) ve Acımusluk Sarnıcı.

Bu tesislerden halen ayakta olan Mazul ve Valens (Bozdoğan) Kemerleri Osmanlılar tarafından çok iyi bir şekilde tamir edilerek, yıkılmaktan kurtarılmış.

Osmanlı Dönemi'ne gelindiğinde ise, fetih sonrası nüfusun artması sonucu su ihtiyacı daha da fazlalaşması nedeni ile Marmara Bölgesi Su Tesisleri inşa edilmiş. Daha sonra da bu tesislere ilave su yolları yapılmış. Bu su yolları şu şekilde sıralanıyor: Fatih, Turunçlu, Mahmut Paşa, 3.Mustafa, Bayezid, Süleymaniye, Mihrimah, Ebussuud, Köprülü, Cerrahpaşa, Sultanahmet, 4.Murat, 1.Mahmut, Hekimoğlu Ali Paşa, Kasım Ağa, Nuruosmaniye. Bu tesislerin günlük verimleri 4.335 m³ olup, yeterli miktarda su ihtiyacını karşılıyordu. Halkalı Su Tesisleri üzerinde de 4 büyük kemer bulunur: Mazul Kemeri, Kara Kemer, Ali Paşa Kemeri, Bozdoğan Kemeri. Bu su yolları ile şehirdeki camilere, çeşme ve sebillere, imaretlere ve şehir dışındaki kışlalara devamlı olarak su verilebilmiş.

Kırkçeşme Su Tesisleri

Zamanla nüfusun iyice artması ile su sıkıntısı yaşanmaya başlamış ve Mimar Sinan'ın yapımında görevlendirildiği Kırkçeşme Su Tesisleri inşa edilmiş. Kırkçeşme Su Tesisleri en kurak zamanlarda dahi günde 4.200 m³ su ile 158 tesisi (94 Çeşme, 19 Kuyu, 15 Maslak, 13 Hamam, 7 Saray vb.) besliyormuş. Derelerin yanına inşa edilen bentler ile de kıştan yaza su saklanmış. Belgrad Ormanları'nda Kırkçeşme Bentleri denilen 4 bentlerle, Kırkçeşme Suları'nın günlük verimi 10.000 m³'e çıkmış.

Teknik anlamda bakıldığında ise bu su yollarının, kemerlerin ve havuzların inşasında yapılan ince ölçü ve hesaplamaların bugünkü modern aletlerle yapılan hesaplar kadar sağlıklı ve hassas sonuçlar verdiği söyleniyor.

Suların Taksim Edildiği Yer: Taksim Maksemi


Taksim Maksemi

İstanbul'un Beyoğlu Bölgesi'nin su problemi ilk defa 1732'de yapılmış olan Taksim Suyu tesisleriyle çözüme kavuşmuş. Bahçeköy civarında derlenen ve günlük verimi 800 m³ olan su, 20 km'lik bir isale hattıyla Taksim'deki 2.700 m³'lük depoya ve oradaki Maksem vasıtasıyla 64 çeşme ve sebil ile 3 şadırvana ulaşıyormuş. 1732'de I. Mahmut tarafından yaptırılan Bahçeköy (Sultan Mahmut) Kemeri ile Topuzlu Bent, Valide Benti ve II. Mahmut Benti bu tesislerden. Bentlerin inşasıyla Taksim Suları'nın günlük verimi 3.000 m³'e yükselmiş.

Kaynak: Taksim Meydanı Yarışma Kitabı

Suyun şehre dağıtıldığı yer olan Taksim Maksemi, sekiz köşeli küfeki taşından bir gövdeye ve yine piramidal, sekiz köşeli bir çatıya sahip. Maksemin yuvarlak kemerli giriş kapısının üstünde de 1732 tarihli üç beyitlik kitabesi bulunuyor. Bu kapının üzerinde yay kemerli pencere ve iki yanında klasik Türk üslubunda kuş evleri yer alıyor. Maksemin Harbiye yönünde yüründüğünde görülen duvar da (Taksim Haznesi) geçmişte herhangi bir sebeple makseme gelen suyun kesilmesi halinde depodan su sağlanmak amacıyla yapılmış. Depo, planda dıştan dışa 17 metre kadar bir genişlik ve 90 metre kadar bir uzunluğa sahip.

İlk yapıldığında dere sularının küçük bağlamalarla suları kabartılıyor ve içi sırlı künklerle şehre ulaştırılıyormuş. 25 kilometre uzunluğundaki bu hat 1. Sultan Mahmut Kemerleri üzerinden Derbent, Maslak, Ayazağa, Zincirlikuyu, Mecidiyeköy, Şişli'den Harbiye'deki Maksem'e, oradan da Taksim'deki su deposuna ulaşıyor, su oradan şehre dağıtılıyormuş.

Vakıf Sular ve Şu Şirketleri
1904'de Sultan 2. Abdülhamit Han tarafından yaptırılan ve günlük verimi 1.200 m³ olan Hamidiye Suyu, Kemerburgaz'daki membalardan alınıyor, Beyoğlu civarındaki kışlalara, saraylara ve 50 kadar çeşmeye veriliyormuş.

Emirgan'a verilen sular da Kanlıkavak ve Sarıyer Suları da böyle kaynak suları. Asya Yakası'ndaki kaynak suları ise Kayışdağı, Atikvalide, Küçükçamlıca Alemdağ (Taşdelen) sularıyla, Beykoz'daki 10 Çeşmeler, Karakulak ve İshakağa olarak sıralanabilir.

1868 yılında Fransız şirketine imtiyaz verilerek, kente basınçlı su göndermek amacıyla Terkos Şirketi kurulmuş. Bu şirketin memba, dere ve yeraltı sularını toplayıp, isale etmesi ve Terkos Gölü'nden alınacak suyun arıtılarak şehre verilmesi sağlanmış. Anadolu Yakası'nın su ihtiyacını karşılamak üzere 1888 yılında Üsküdar - Kadıköy Su Şirketi, 1893'te de Elmalı Deresi üzerinde 1. Elmalı Barajı inşa edilmiş, Anadoluhisarı'ndan Bostancı'ya kadar olan sahada su şebekesi döşenmiş.

İstanbul Sular İdaresi'ne Geçiş
Terkos Şirketi 1932 yılında, Üsküdar - Kadıköy Su Şirketi ise 1937 yılında satın alınarak, İstanbul Sular İdaresi (İSİ)'ye devredilmiş.

Daha sonraları DSİ'nin Ömerli Barajı'nı ve Elmalı Deresi üzerinde 2. Elmalı Barajı'nı inşa etmesi ile suların Terfi Merkezleri'nde elektrikli pompalarla kente aktarılması kolaylaşmış.

1981 yılında kurulan bu yeni idarenin ismi "İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi" (İSKİ) olarak günümüze gelmiş.

Su Mirasının Korunması
İstanbul'un su mirası yukarıda ifade edilen yapılardan çok daha fazla yapıları (çeşmeler, sebiller, sarnıçlar, vb.) içeriyor. Fakat maalesef bu yapıların birçoğu korunmayarak tarihin içinde yok olmaya mahkum edilmiş. Günümüze dek gelebilen ve ayakta kalabilen bazı yapılar restore edilerek, gelecek nesillere aktarılması sağlanıyor.

Su yapılarına yönelik yapılan bu çalışmalardan 2 tanesi Taksim Maksemi ve Cendere Hamidiye Pompa İstasyonu.

Taksim Maksemi


Taksim Cumhuriyet Sanat Galerisi, kaynak: İSKİ

Taksim Maksemi (Tarihi Su Deposu), İBB tarafından restore edilerek Taksim Cumhuriyet Sanat Galerisi adıyla 2008 yılında hizmete açıldı. Taksim Meydanı'nın önemli simge yapılarından biri olan maksemin yeni bir işlev kazanması yapının yaşayabilmesi adına önemli. Fakat Taksim Meydanı'na yönelik düşünülen yeni projeler ile bu yapının işlevselliğinin ve fiziki yapısının korunması da büyük bir önem arz ediyor.

Cendere Hamidiye Pompa İstasyonu



Hamidiye Tesisleri ile yapılan Cendere Hamidiye Pompa İstasyonu, Şişli İlçesi Ayazağa Köyü sınırları içinde bulunan bir tarihi yapı. Deniz seviyesinden 34 metre yükseklikte ve içi-dışı çimento harcıyla sıvanmış iki adet 600 m³'lük hazneden oluşuyor.

2008 yılında tamamlanan restorasyon çalışmaları ile bu istasyon, "İstanbul Su Medeniyetleri Müzesi"ne dönüştürüldü. Müzede, İSKİ bünyesinde çeşitli su tesislerine ait tarihi haritalar, plan ve projeler, konu ile ilgili kitaplar, endüstri mimari örneği olan su pompaları ve ekipmanları sergileniyor.