Siyasi partiler arasında proje çatışmaların, yaşandığı şu günlerde bu konuya değinmemek zor. Hayata, daha küçük projelerden oluşmuş büyük bir proje olarak bakmak pek mübalağa olmaz.

Proje yönetim profesyonellerinin buna benzer bir bakış açısına sahip olduğu bilinir. Buna karşılık "proje" ile "fikir" genellikle birbirine karıştırılır.

Bir proje ile bir "Zihni Sinir" fikri arasında yakın ama tek yönlü bir ilişki vardır. Her proje bir (yaratıcı olan ya da olmayan) fikri kapsamak zorundadır. Ancak her fikir projelendirilmemiş olabilir. Dahası, projelendirilmiş her fikir gerçekleştirilmeyebilir. Leonardo'nun birçok fikrinin fikir aşamasında kaldığını söylemek sanırım doğrudur. Bazıları o yüzyılın şartlarına göre projelendirilmiş sayılabilir. Ancak sanat eserleri hariç gerçekleştirilmiş bir fikri ya da projesi yoktur Leonardo'nun. Buna karşılık, Leonardo'dan çok önce, zirve noktasına ulaşmış olan İslam medeniyetinde çok sayıda Leonardo-vari göz ameliyatından krank-şafta kadar fikir ve projenin hayata geçirildiğini hatırlamakta da fayda var.

Proje aşamaları
Fikrin formel bir proje aşamasına gelirken yaşanan sürece "Proje Döngüsü" deniyor. Proje döngüsü, idealde dört aşamadan oluşuyor. Birinci aşamada proje fikri "belirleniyor". İkinci aşamada bu fikir "değerlendiriliyor" ve yapılıp yapılmayacağına karar veriliyor. Üçüncü aşamada proje "gerçekleştiriliyor". Dördüncü aşamada, tamamlanma sonrasında geriye dönük bir değerlendirme yapılıyor; sonraki projeler için dersler çıkartılıyor. Eğer yerli ya da yabancı banka finansmanı kullanılacaksa, ikinci aşamadan sonra finansörlerle müzakereler de ayrı bir aşama olarak ortaya çıkıyor.

"Zihni Sinir" fikri ile projeyi ayıran en önemli nokta ikinci aşama. Yani projenin, sahibine/sponsoruna getireceği artılarının ve eksilerin hesaba dökülmesi ve net "kârın" tahmin edilmesi. Eğer proje sahibi bir özel şirket ya da şahıs ise bunu "net kâr" diye adlandırırken proje sahibi kamu ise buna "net fayda" diyoruz.

Aradaki fark basit ancak çok önemli. Şirket ya da şahıs, bir projeyi gerçekleştirirken kendi hesabına akan gelir ve giderleri hesaplıyor. Zira, bir şirket ya da şahıs, vereceği yatırım kararında, gerçekleştireceği projenin bir başka kişi ya da şahsa sağlayacağı faydaları hesaba katmıyor. Getiriler, maliyetlerden belli bir oranda yüksek ise yani "proje kârlılığı" istenilen seviyedeyse yatırım kararı alınıyor.

Kamu ise yatırım projelerine daha kapsayıcı bir gözlükle bakıyor (ya da bakmalı). Zira, kamu kesimi, bir biriminin gerçekleştirdiği projenin o birimle birlikte diğer tüm birimlere sağlayacağı faydaları da hesaba katarak veriyor (vermeli) yatırım kararını. Örneğin, kamu eğitim yatırımları Milli Eğitim Bakanlığı'na parasal bir getiri sağlamıyor. Ancak yetişmiş eleman sağlayarak ekonominin tüm diğer sektörlerine artı değer sağlıyor. Yani Milli Eğitim Bakanlığı muhasebe açısından hep zararda. Yine de bu bakanlığı kapatmıyoruz, zira kendisine olmasa da tüm topluma parasal ve parasal olmayan önemli getiriler sağlıyor.

Eğitim, sağlık, emniyet, savunma gibi, daha çok kamu tarafından sağlanan hizmetlere "kamu malları/hizmetleri" deniyor. Bu tür mal/hizmetlerin "özel" mallardan (yani, şirketlerin kâr etmek için üretip sattıkları mal/hizmetler) farkı, bunlardan sağlanan faydaların yukarıda bahsedildiği üzere aynı anda tüm ekonomiye dağılması, bir kesimin kullanımının başka bir kesimi "dışlamamasıdır".

Kamu projelerine nasıl karar verelim?

Fayda maliyet analizi
Kamu gelirlerinin harcanması, elde edilmesinden daha yüksek sorumluluk isteyen bir alandır. Zira, kamu harcaması "başkasının parasının" harcanması manasına geliyor. Bu durum, iki önemli gerekliliği ortaya çıkartıyor.

Birincisi, bir projenin gerçekleştirilmesinin ortaya çıkartacağı fayda ve maliyetlerin tüm kesimler üzerinden hesaplanması gerekiyor. İster maliyetler ister de getirilerin, sadece bir birim üzerinden hesaplanması yanıltıcı oluyor. Yukarıdaki eğitim örneğini hatırlayınız. Hesaplanan bu rakama "net kamu faydası" diyebiliriz.

İkincisi, alternatif projelerin de hesaba katılması ve bir projenin gerçekleştirilmesine karar verilirken alternatif projelerin, sağlayacakları net faydaya göre sıralanıp en elverişli olanların seçilmesi gerekiyor. Eğer kamu kaynakları sınırsız olsaydı bu tür projeleri önceliklendirmeye gerek kalmayacaktı. Oysa, ne şahıs ve şirketlerin ne de devletin kaynakları sınırsız.

Esasında, Türkiye'de Devlet Planlama Teşkilatı adlı önemli kurumun varlık sebebi de bu. Türkiye'de, Maliye Bakanlığı gelirleri topluyor. Harcamalar tarafında ise devlet kuruluşları "cari" harcama bütçelerini, yani o yıl içinde hangi günlük harcama kalemlerine ne kadar ödenek ayıracaklarını Maliye Bakanlığı'nın onayına sunuyor.

Yatırım harcamaları bütçeleri ise ihtisaslaşmış bir kurum olan DPT'nin onayına sunuluyor. Burada DPT'den beklenen, kendisine değişik birimler tarafından sunulan yatırım harcama tekliflerinin önceliklendirilmesi; dolayısıyla bir kısmına ödenek ayrılması, diğerlerine ise ayrılmaması. Bunu yaparken DPT'nin ideal olarak projelerin ülkeye olan net faydalarının hesaplanıp önceliklendirmesi.

ABD'de Kongre'ye bağlı çalışan CBO isimli kuruluş, tarafsız olarak bütçe değerlendirmeleri ve projeksiyonları yapmaya çalışıyor. Bir parti ya da siyasetçi geçenlerde Paul Ryan'ın yaptığı gibi yeni bir bütçe politikası önerdiği zaman, CBO bunu detaylarıyla inceleyerek kamuoyu ile paylaşıyor. Mükemmel olmasa da faydaları olan bir kurum.

İnsanların rasyonalitesi üzerine yorumsuz haberler
İnsanların rasyonel olduğu, her davranışlarına aklın hükmettiği varsayımı modern iktisadın temel teorik direğidir. Bundan sonra, haberlerde gözüme çarptıkça sizlere "rasyonel insan" resimleri vereceğim bu köşede. Sizlerden de bu tür resimler konusunda destek bekliyorum. Bir grup genç, Taksim-Sarıyer otobüsünde "öpüşme eylemi" yapmış. Daha önce uygunsuz hareketten dolayı otobüsten indirilen bir çift için protesto ediyorlarmış. Geçen cuma günü yapılan İngiliz kraliyet düğünüyle ilgili bahisler açılmış. Bahisler, yoğun ilgi görüyormuş: Kate ne renk gelinlik giyinecek? Çiftin ilk çocuğu ne zaman doğacak? Kraliçe, düğünde ne renk şapka takacak? Çift, ilk dansı hangi müzik eşliğinde yapacak? Lady Gaga'nın Tennessee'deki konserinde bir genç kızın kalbi heyecandan durmuş. Genç kız, beş yıldır Lady Gaga'yı dünya gözüyle göreceği anı bekliyormuş. Kalp, doktorların müdahalesi sonucu beş dakika sonra tekrar çalıştırılmış.