55 kapılı
İstanbul
Yaşadığımız şu günler tarihin derinlerinde kaldığında acaba ne
diyecekler? İstanbul'un karayolu ile iki giriş kapısı olduğunu ve Avrupa
Yakası'nda Mahmutbey, Asya yakasında Çamlıca adında iki gişeden kente
parayla girildiğini mi yazacaklar! Bugün bizim, düne ait bildiğimiz; Osmanlı
ve Bizans döneminde İstanbul'a para ile girilmiyordu, ama özel izinle
giriliyordu ve hele dengini sırtına alan İstanbul'a yerleşemiyordu. Surlarla
çevrili İstanbul'un 55 kapısı vardı. Surlar Marmara, Haliç ve kara surları
olarak üç kısımdı. Sabah açılan kapılar, akşam kapanıyordu... Gelin şimdi
İstanbul'u kapı kapı dolaşalım!
Marmara'daki kapılar
Marmara Denizi kıyısında 19 kapı bulunuyor.
Marmara'dan Haliç'e doğru:
Mermer Kule Kapısı; şimdi her ne kadar Yedikule'de sahil yolunun üstünde
kalıyorsa da zamanında denizin içinde... Kule duvarlarındaki taşlarda
imparator ailelerine ait izler, kulenin Yıldırım Beyazıt 'ın kuşatmasına
karşı devşirme malzemelerle yapıldığını gösteriyor. Debbağ Kapı da
deniyor. Narlı Kapı; Ayios Studios Kapısı. Kapının yanına bir nar ağacı
dikmek yetiyor... Samatya Kapısı; Psamathia Kapısı... Davutpaşa Kapısı...
Yeni Kapı; Bizans döneminde Blanga veya Vlanga Kapısı; Osmanlı döneminde
önce Yeni Langa Kapısı ve sonra Yeni Kapı. Kumkapı; Bizans döneminde küçük
iskele anlamında Kontoskalion Kapısı. Sofia Kapısı; burada bir liman vardı;
Osmanlı'da Kadırga Limanı Kapısı olmuştu.
Küçükayasofya Kapısı'ndan sonra Çatladı Kapı. Çaltadı Kapı'nın
Osmanlı'daki ilk adı Çatladısu Kapısı. Bizans'taki adı ise Porta Leonis;
kapının önündeki aslan heykellerinden Aslanlar Kapısı. Bukoleon Sarayı
Kapısı; Bizans sarayına açılan kapı.
Ahır Kapısı, Topkapı Sarayı'nın ahırlarına açılan kapı... Tarihi
yarımadanın en güzel manzarasına sahip bir yer ve burası ahır... Balıkhane
Kapısı, Bizans'taki adı bilinmeyen Osmanlı'dan kaldığı sanılan bir kapı.
Ayia Maria Hodegetria Manastırı Kapısı; bugün taşlarla örülmüş kapı...
Mangana Kapısı; Bizans döneminin Mangana Sarayı'nın Kapısı, artık
kapalı bir kapı. Aya Yorgi Kapısı; adını Bizans'ın azizlerinden Ayios
Yeoryios'ten alan eski bir kapı. Demirkapı; Osmanlı döneminde açılan bir
kapı. Değirmen Kapısı; yine Osmanlı döneminde açılmış bir kapı ve büyük
olasılıkla değirmene açılan kapı. Top Kapısı; Topkapı Sarayı'nı
korumak için yerleştirilen toplardan adını alan kapı. Aslında II. Mehmet
'in yaptırdığı sarayın adı Saray-ı Cedid-i Amire'ydi ve fakat toplar ve
kapı sarayın adı oldu. Bizans dönemindeki adı Ayia Barbara Kapısı.
Haliç'teki kapılar
Haliç'teki surların büyük bölümü ve dolayısıyla kapıların çoğu
artık yok. Marmara'dan Haliç'in içine doğru 25 kapı vardı ve adları şöyleydi:
Eugenios Kapısı ya da Kentenarios Kapısı. Ne kapı kalmış ne menteşe!
Uğrakkapı; Osmanlı döneminde açılan bir kapı. Yalı Köşkü Kapısı,
Fatih Sultan Mehmet'in açtırdığı ve bir zamanlar kıyıdaki yalıya gidilen
kapı.
Porta Veteris Rectoris ya da Porto Bonu; Sirkeci. Bugün burada bir kapı
olduğunu düşünün ve sonra trafiğin halini! Bahçe Kapı; yerinde yeller
esen kapının adından günümüzde İstanbul'un en yoğun taşıt ve yaya
trafiklerinden birinin yaşandığı bu yerde bir zamanlar bahçe olduğu anlaşılıyor.
Bir adı da Çıfıt Kapı.
Yeni Cami Kapısı, Balık Pazarı Kapısı, Zindan Kapı, Odun Kapısı,
Ayazma Kapısı, Unkapanı Kapısı... Galata Köprüsü ile Unkapanı Köprüsü
arasında artık olmayan kapılar...
Geride, Osmanlı dönemindeki pazarların, iskelelerin ve zindanların adı
kalmış... Yeni Cami Kapısı, Latinler için San Marco Kapısı..
Cibali Kapısı; bir zamanlar ''karakol'' uyla ünlüydü. Porto İspigas.
Aya Kapısı, çocukluğumdaki ''ayakkabı'' ydı. Eyüp'e doğru giderken otobüsün
biletçisi, ''Ayakapı'' diye seslense de ben ''ayakkabı'' anlardım. Bizans'ın
azizlerden Aya Teodosia'nın adından geldiğini sonraları anlamıştım. Kapı
bugün de yerinde duruyor.
Profitu Prodorumu Kilisesi Kapısı'ndan sonra Yeni Ayakapı; Bizans döneminde
olmayan, Kanuni Sultan Süleyman 'ın açtırdığı bir kapı. Petri Kapısı;
geride kapısı kalmasa da Porta Petrion, Porto Sidera, Pili Petriou adlarını
bırakıyor. Fener Kapısı; Porto Faros önce Porta Fenari oluyor sonra da bugünkü
adını alıyor.
Diplofaros Kapısı, İtalyanlar Porta Diplofaros diyor. Basileos Kapısı;
İmparatorluk Kapısı anlamında Bisilike Kapısı da deniyor. Küngoz Kapısı,
Bizans dönemindeki adı Kinegion Kapısı. İtalyanlar Chinico Kapısı diyor.
Balat Kapısı; Rumca saray anlamındaki ''palatiyon'' un Türkçe'de ''Balat
Kapusu'' na dönüşmesinden oluşuyor. Kapının Bizans dönemindeki adının hünkâr
kapısı anlamında Vasiliki pili olduğu sanılıyor. İmparator, Blahernai
Sarayı'na bu kapıdan gidiyor. Bizans döneminde kapının bir başka adı da
Ayios İoannes Kapısı.
Atik Mustafa Paşa Kapısı, adını II. Beyazıt' ın sadrazamlarından olup
da Yavuz Sultan Selim 'in öldürttüğü Atik Mustafa Paşa 'dan alıyor.
Mustafa Paşa'nın adının burada kalması ise eski bir Bizans kilisesini
camiye çevirtmesinden geliyor. Bizans döneminde Ayia Anastasia Kapısı olarak
biliniyor.
Ayvansaray Kapısı; adını tabii ki ''Ayvan Saray'' dan alıyor. Peki,
Ayvan Saray ne oluyor? Görüşler çeşitli. Osmanlı döneminde Bizans surlarındaki
mahzenlere hayvan konduğu ve bu yüzden semte ''hayvan sarayı'' denildiği söyleniyor.
Osmanlı buradaki Bizans sarayına kemerli yüksek bina anlamında ''eyvan''
denildiği için ''eyvan saray'' adı ortaya atılıyor. Kapının Bizans dönemindeki
adı Kliomenes Kapısı. Dideban Kapısı; Bizans dönemindeki Ksiloporta Kapısı.
Haliç surlarının en uç noktasındaki bu kapı bir ara Eyyub el-Ensari Kapısı
adıyla da anılıyor. Osmanlı'nın Farsçadan aldığı dideban, nöbetçi
karakol, bekçi anlamına geliyor.
Kara surlarındaki kapılar
İstanbul'un kara surlarını Haliç kıyısından Marmara kıyısına doğru
izleyince 11 kapı bulunuyor: Blahernai Kapısı; Ayvansaray sırtlarında kara
surlarından Bizans sarayına açılan kapı... Sarayın kalıntıları günümüzde
Tekfur Sarayı olarak biliniyor. Porto Regia; Regia Kapısı. Eğri Kapı, adı
kapının eğriliğinden geliyor. Edirne Kapısı, Bizans dönemindeki adıyla
Harisius veya Andrinopolis Kapısı. Trakya'daki Andrino kentine doğru gidilen
bu kapının adı Osmanlı döneminde Edirne yoluna dönüşüyor... Sulukule
Kapısı; Bizans'ta Pempton Kapısı. Sulukule adı, mahallede sakalarla yapılan
su kavgalarından geliyor.
Top Kapısı, Bizans'taki adı Romanos Kapısı. Topkapı Sarayı ile ilgisi
olmayan bir kapı. Sultan II. Mehmet, kuşatma sırasında karargâhını buraya
kuruyor. En ağır top atışları da buradan yapılıyor. Öyle ki sonradan
buradaki mahallenin adı Top Yıkığı Mahallesi oluyor. Mevlevihane Kapısı;
günümüzde Mevlana Kapı olarak biliniyor. Kapının adı Osmanlı döneminde
buradaki Mevlevi tekkesinden geliyor. Bizans dönemindeki adı Rhesium Kapısı.
Kalagru Kapısı; Bizans dönemindeki adıyla Porta tou Kalagru. Silivri Kapısı;
Bizans dönemindeki adı Pege Kapısı. Belgrad Kapısı; Bizans döneminde
Ksilokerkos Kapısı olarak biliniyor. Yaldızlı Kapı; bir adı da Altın Kapı.
Bizans dönemindeki adı Porta Auera. Bugün Yedikule Surları'nın içinde ve
ayakta duruyor fakat kapalı. Bizans döneminde seferden dönen imparatorun büyük
törenle girdiği kapı.
Sur dışındaki kapılar
İstanbul'un surlarda 55 kapısı var ama kapıları surlardakilerle sınırlı
değil... Örneğin Galata'daki Azapkapı ve Üsküdar'daki Paşakapısı da İstanbul'un
kapılı semtlerini oluşturuyor. Azapkapı'nın adı Osmanlı döneminde Haliç
Tersanesi'nin yanına kurulan Azepler Kışlası'ndan geliyor. Bölge,
Cenevizlilerin elindeyken Galata surlarındaki bu kapıya Porta di San Antonio
deniyordu. Paşakapısı ise sadrazamların hem oturdukları hem de görev yaptıkları
yerdi. Ne var ki, 1600'lü yıllarda sadrazamlar konaklarını Üsküdar'ın bu
semtinde yaptırınca İstanbul'un karşı yakasında kapılı yeni bir semt
ortaya çıktı.
Cumhuriyet
|