Modern mimarinin önde gelen isimlerini düşününce aklımıza ilk gelen isimlerden biri değildir, Rob Mallet - Stevens .Onu Gropius, Le Corbusier, Perret kadar tanımıyoruz, hatta ismi kulağımıza aşina dahi gelmiyor olabilir. Ancak onu bizler için önemli kılan özelliği, Cumhuriyet devrinde ülkemize davet edilen yabancı mimarlardan biri olması. Türkiye'de bina inşaa etmiş olması ayrıcalığının yanısıra, inşaa ettiği yapının çok az deformasyonla günümüze kadar korunmuş olması da az rastlanır bir şans.
1970'li yıllarda batıda adeta yeniden keşfedilip, hakkında pek çok araştırma başlatılıp adına koruma organizasyonları1 kurulan bu kübist mimarı, son günlerde yıkılması gündeme gelen Mecidiyeköy Likör Fabrikası sebebiyle hatırlayıp tanıtmayı amaçladık.
1886 yılında Paris'te doğan mimar E.S.D.A (Ecole Speciale d'Architecture )' nın 1910 devresinin birincisi olarak mezun olur. Çağdaşları olan Roux- Spitz, Auguste Perret, Patout gibi klasik cephe desenleri, kompozisyon ve oran kuralları eğitimi veren Paris Beaux-Arts (Güzel Sanatlar Akademisi) formasyonundan gelmemesi söz konusu meslektaşları ile bazı temel farklılıklarını açıklamakta ilk akla gelen etkendir.
E.S.D.A, 1864 yılında Viollet - Le Duc'ün öğrencisi Emile Trelat tarafından kurulmuştu ve rasyonelliğin, mimaride hijyen düşüncenin oluşumu ve mimarlık mesleğinin reforma uğraması inancıyla eğitim veriyordu. Bu söylem Rob Mallet - Stevens 'ın ileride, gerçekleştireceği tüm eser ve fikirlerinin temelini oluşturmuştur.
Rob Mallet - Stevens'ın mesleki oluşumunda; en az okulu kadar farklı disiplinlerden isimlerle beraber, katıldığı ve ortak çalışmalar yaptığı ilk olarak 1903'te Henri Sauvage liderliğinde açılan Salon d'Automne2 (sonbahar sergisi) ve daha sonra düzenli katılarak sürdürdüğü sergilerin önemi büyüktür.
Societé Nationale des Beaux-Arts (Ulusal Güzel Sanatlar Birliği) içerisine yeni bir bölüm olarak mimariyi sokmayı amaçlayan bu sergiler; mimari, iç mimari, mobilya ve güzel sanatlarda farklı deneyim, fikir, meslek tecrübelerini biraraya getirmeyi amaçlamaktaydı. Mallet Stevens devrin diğer parlak meslek adamları Pierre Charoux ve Frantz Jourdain ile bu vasıtayla tanışmıştır. Rob Mallet - Stevens 'in meslek olgunluğuna ermesinde önemli rol oynayan ve onu tecrübelendiren, formel arayışlarının derinleşmesinde fayda sağladığı deney sahaları, farklı sanatçı ve meslek adamları ile katıldığı bu sergiler olmuştur.
Bu sergilerin birinde daha evvel tesadüfen dayısının Belçika'daki evini yapan Avusturya'lı mimar Joseph Hoffman3 ile tanışır. Hoffman da farklı disiplin ve sanat dallarından insanların bir araya gelmesi düşüncesiyle Viyana'da Viener - Werkstatte'yi kurmuştur. Rob Mallet - Stevens 'ın Viyana "Secession"u ile tanışması bu şekilde olur. Rob Mallet - Stevens 'ın mimarisinde gözüken beyaz yalın cepheler, net kütleler bu devirden sonra daha da farkedilir olur. Bu dönemde Paris'e gelen Theo Van Doesburg vasıtasıyla De Stijl ile de tanışan Rob Mallet - Stevens bir anda kendini kübizm ve kübist ressamlarla birarada bulur. Brancuzi, Deleunay , Leger mimarın bu dönemde çevresinde bulunan sanatçıların bazılarıdır.
Ancak Rob Mallet - Stevens her ne kadar Fransa'da Style İnternationale'in öncüsü olarak bilinse de, Art - Deco veya kübist mimar başlığı ile o dönemin mimari yayınlarında bahis konusu olur. Onun bir stile, bir akıma tamamen kapılmış olduğunu söylemenin doğru olmadığı ortadadır. Kendine has, fütürist denilebilecek bir yaklaşımla bulunduğu yeri hep özel kılma becerisini sağlamıştır.
1929 yılında Rob Mallet - Stevens ilk önemli eseri olacak olan, Noailles Vicomte'u için Fransa'nın güneyinde Hyeres'de bir villa tasarımına başlar. İki savaş arası yılların entellektüel ve yüksek sosyete güncel yaşantısını yansıtacak bu kışlık evde, Rob Mallet - Stevens yanlızca yeni formlar peşinde koşmamış yepyeni bir yaşam biçimini mekanik aletler, sportif mekanlar gibi farklı donanımlarla yeni bir anlayışla planlamıştır.
Villa Noailles'de uygulanan inşai teknikler formun değişim sürecini izlemekte, ancak bu değişimi sağlamakta bir etken olmamaktadır. Bu projeyi biçimlendiren ana fikir; yeni form arayışlarını geleneksel malzeme ve kullanım yöntemleri ile hayata geçirmesidir. Bunun mükemmel bir şekilde hayata geçirmesi villa Noailles'ı önemli kılar.
Pişmiş toprak, ahşap ve alçı ile uygulanan devrinin avangard tavan çözümleri, Rob Mallet - Stevens 'ın iç mekan donatısı mimari birlikteliğindeki hasaslığını göstermektedir.
Mimari çalışmalarının yanı sıra pek çok iç mimari çalışma da yürüten Rob Mallet - Stevens , Le Corbusier'nin aksine şehircilikle ilgili problemlerle fazla ilgilenmemiştir. F. L. Wright gibi daha çok zenginlere ev yapan dekoratör - mimar kimliğiyle karşımıza çıkmaktadır. Paris'te Opera meydanında gerçekleştirdiği ve daha ileri ki yıllarda pek çok benzerini yaptığı BALLY ayakkabı mağazası, L'Herbier'nin4 "İnhumaine" (Gayri insani) filmi için yaptığı set tasarımı, Art-Decoratif sergisinde yaptığı pek çok stand, Alfa -Romeo servis istasyonları için önerdiği tip cepheler, Rob Mallet - Stevens 'ı Paris çevresinde iyice tanıtır. 1929 da U.A.M (Union des Artıstes Modernes)'nin kuruculuğunu ve başkanlığını yürütürken E.S.D.A da öğretim görevi de devam etmektedir.
Bu dönemde daha sonra hayata geçmemiş pek çok konkur projesi de hazırlayan Rob Mallet - Stevens 1925'de kendi adını taşıyan yerleşim projesine Paris'te başlar.
1925'de başlayıp 1927'de açılan, kentsel grup yapılarının, modern mimarinin doğduğu dönemde günümüze kalmış nadide ve özellikle başarılı bir örneği olan Rob Mallet - Stevens Sokağı yerleşim projesi mimarın belki de en kapsamlı mimari çalışması olmuştur.
Paris'in 16. Bölgesinde bir sokağın birbirinden bağımsız olmakla beraber içiçe, sırtsırta, ortak yeşil alanlar yaratarak aynı mimari dil, gabari ve hatlarla ilişkilendirerek tasarlanan beş ayrı konut bu yerleşim birimini oluşturmuştur. Ortaya çıkan ortak mekan ve kent etkisini tek tek konutlardan daha önemli ve ayrıcalıklı tutan proje yaklaşımı bu siteyi özgün kılar. Beş özel konutun aynı tema etrafında oluşturduğu bu varyasyonları "jazz" ritimleri ile özdeşleştirip "modern swing"in en önemli eseri olarak tanımlayanlar olmuştur5.
1932 yılında tekstil fabrikatörü Cavrois ailesi için Croix'da yaptığı villa onun geç dönem işleri içinde en önemlisini oluşturur.
M. Cavrois konutunun inşaatına kolaylıkla yatırım yapabilecek sanatsever grubunun zengin temsilcilerinden biri idi. Roulaix yakınlarındaki oldukça büyük arazisi için 1925'de Arts Decoratifs sergisinde tanıştığı ve L'Herbier'nin filminde yarattığı dramatik mekanlardan etkilendiği Rob Mallet - Stevens 'i evi için davet eder. Bu yıllarda kendi adını taşıyan sokakla Rob Mallet - Stevens epeyce ünlenmiştir. Rob Mallet - Stevens için, kuzey Fransa'lı aile kökenleri sebebiyle, bu bölgede çalışmak manevi açıdan da önemlidir. Anne tarafından Belçika kökeninin yanı sıra, bazı Belçika dergilerine mimari üzerine yazılar yazmaktadır.
Hollanda'da F.L.Wright'ın bir diğer izleyicisi olan Dudok ile tanışmış ve çok etkilenmiştir. Zaten Vılla Cavrois belki de tüm bu etkilenmelerle Hollandalı mimar Dudok ve Amerikan usta F.L.Wright eserlerini en çok çağrıştıran binasıdır. Üstü pergolalı terasların sistematik kullanımı ve tuğlalı cepheler bu etkiyi en iyi belirten mimari öğelerdir. Bulunduğu arazinin dar uzun formuna sadık kalarak biçimlenen bina iç mimarisiyle beraber farkedilir bir homojenlik teşkil etmektedir. Mimar 1934 de Architecture d'Aujourd'hui dergisi için yazdığı yazıda evi, hava, ışık, iş, spor, hijien, konfor, ekonominin biraradalığı diye tanımlamaktadır.
Bu dönemden sonra Paris'te gerçekleştirdiği müstakil ev ve toplu konut projeleri ile muhtelif iç mekan çalışmaları sürerken, 1930'da Türkiye'ye alkollü içkiler fabrikası projesi için gelen Rob Mallet - Stevens 'ın yurdumuza cumhuriyet ve sonrası devirde batıdan gelen meslek adamları arasında geldiği zaman demode olmamış olan yeganesi demek yanlış olmaz. Mesleki yaşamının kalanında sergiler düzenleyen ufak tefek uygulamaları yapan ve daha çok devrin Paris'inin moda café-restaurant ve mağazalarını inşaa eden bu şehirli mimar, Bourget Havaalanı, Paris Olimpik Stadı, Ulusal Sinema - Fotoğraf Müzesi, Paris Modern Sanatlar Müzesi, Cumhuriyet Müzesi gibi kapsamlı mimari proje teklifleri de hazırlanmış ancak hiç birini gerçekleştirme şansını bulamamıştır.
Bütün bu gelişmelerin Rob Mallet - Stevens 'ın dekoratör - mimar kalmasına etken olduğunu ve yakın tanıdığımız çağdaşlarından daha az önemli bir meslek adamı olmadığı halde daha çabuk unutulmasını sağladığını söyleyebiliriz.
Eğitimciliğiyle ve yaptığı sergi organizasyonları ile pek çok mimarın yetişmesinde rol oynayan Rob Mallet - Stevens, yenilikçi anlayışı ve geleneksel düzenden farklı bir eğitim yaptığı için tutucu çevrelerin eleştirilerinin hedefi de olmuştur. Öğrenci velileri, mimar adaylarının bu tür bir eğitimle ileride asla müşteri bulamıyacaklarını düşünerek, E.S.D.A'nın müdürü Trelat'ya Rob Mallet- Stevens hakkında şikayette bulunmuşlar6 ve doğan bunalım sonucunda Mallet-Stevens okuldaki görevinden istifa etmiştir.
Le Corbusier, Rob Mallet - Stevens'ın öğrencilerinin yaptığı işleri, E.S.D.A'da gezdiği bir sergiden sonra yazdığı bir makalede;7 o güne kadar karanlıkta kalıp unutulmuş bir kurumun Rob Mallet - Stevens'ın tüm canlılığı, teşvik ediciliği ve modern sanat sevgisi ile genç yeteneklerin yanında bulunmasının yardımıyla, yeniden ayağa kalktığını belirtir.
Bugünün İstanbul'unun mimari ortamına bakıldığında; hukuki finansal ve tuhaf piyasa şartlarıyla mimari yapmanın zorlaşması ve pek çok yetenekli meslektaşın Rob Mallet - Stevens 'ın yolunu tercih ettiğini ve iç mimari çalışmalara yöneldiğini görmekteyiz. Son günlerin moda mimarlık terimleri olan tip mağazalar, kurumsal kimlik gibi sorunların 1925'li yıllarda Rob Mallet - Stevens tarafından algılanıp, üzerinde kafa yorulduğu da bir gerçek. Yaptığı tüm iç mimari çalışmaların mobilyalarını da tasarlayıp üreten ve her mimari çalışmasını aynı titizlikle irdeleyen mimarı, günümüze neredeyse hiç bozulmadan korunarak gelen bir ürünün yıkılmasının gündeme geldiği son günlerde, hatırlamanın yerinde olacağını düşündük.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1R.M. Stevens için Fransa çapında bir koruma organizasyonusistemli bir biçimde çalışmalar sürdürmektedir.Amerikalı bir gayrımenkul firmasının satın aldığı Cavrois villasının yıkımı sözkonusu olunca konuyu Fransa kültür hayatında sürekli gündemde kalacak şekilde sözkonusu organizasyon tarafından çalışmalar yapılmaktadır. (http:// www.nordnet.fr/mallet-stevens)
2 Bu sergiler mimar henüz talebe iken Sauvage ve Frantz Jourdain tarafından organize edilmeye başlanmış ve 1903 de salon d'automne adını almıştır.
3 Rob Mallet - Stevens Hoffmann' dan çok etkilenmiştir. Anne tarafından aile kökleri Belçika'ya uzanan mimar bu kuzey etkilerini villa cavrois yapılırken daha net ifade etme imkanı bulacaktır.
4 Rob Mallet - Stevens için Marcel L'Herbier (devrin usta fransız film yönetmeni) ile çalışmanın iki ana hedefi vardı. Biri sanatını sinama yardımıyla daha geniş kitlelere ulaştırmak. İkincisi yeni varolan yedinci sanatın statüsünü korumak. Rob Mallet - Stevens için hiç bir sergi, iletişim yöntemi sinema kadar etkili bir propaganda oluşturamazdı. Ve bu modern mimarinin tanıtılması için bulunmaz bir fırsattı. Mimar Marcel L'Herbier için "Le Vertige" yükseklik korkusu filminin de dekorlarını tasarlamıştır.
5 Paris VII üniversitesi öğretim üyelerinden ve 1919-1930 lu yıllar Paris'I hakkında kitabı da bulunan Jean Claude Garcia'nın sokak için yaptığı yorum.
6 Aynı hafta Weimar'da sağ görüş okula hakime olur ve yapılan seçimlerin sonunda Gropius'da Rob Mallet - Stevens'ın Paris'te yaptığı gibi okulu terkeder.
Söz konusu makale E.S.D.A ile ilgili sergiden sonra yazılmış ancak yayımlanmamıştır. Paris, Le Corbusier vakfı arşivlerinde orjinali mevcuttur.
Kaynakça:
1. Dictionnaire des Architectes - Bernard Oudin - Segherh
P. 290
2. Rob Mallet - Stevens
Editions des Archives d'Architecture Moderne - Bruxelles -
Dominique Deshouiliers; Hubert Jeanneau
3. "Le Modern Swing"
Beaux-Arts Magazine no: 38 Eylül 1986
Shf:56-61
4. "La Villa Noailles"
Editions Parantheses
Monographie d' Architectes
Cecille Briolle
5. " Un site Menacé"
Technique et Architecture
No 331 -1981 P.63
6. "Comment seduire les masses"
Mallet-Stevens et l'UAM.
Architecture, Mouvement, Continuité
No:41 - Mart 1977
7. "Le Mobilier de Rob Mallet - Stevens"
Jean François Pinchon
L'Estampille No:216 - 1988 -
Hasan Çalışlar