Bazı arkeolojik kazılar hakkında daha önceden ne kadar bilgilenseniz de öyle bir an gelir ki işin gerçek boyutlarını kavrarsınız ve nefesiniz kesilir, bu çok sık karşılaştığımız bir durum değildir ama gene de ara sıra olabilmektedir. Marmaray ve Metro inşaatlarının kentin beton kalbinde açtığı devasa yaraya uzaktan bakıyorduk. Uzakta iş makineleri çalışıyor, yüzlerce işçi uğraşıp didiniyor, dev bir projenin inşası için ne gerekiyorsa onlar yapılıyor gibi duruyordu. Burada antik çağlarda bir liman olduğunu zaten biliyorduk ve kazılar başladığından beri bu limanda ortaya çıkarılan Bizans teknelerinin haberleri ise iki yıldır gazete manşetlerini süslüyordu. Gözümüze birkaç naylon barınaklarla örtülmüş yer çarptı. Arkeolojik kazının yapıldığı yerler buralar olmalıydı. Gene de arkeolojik kazıların alan sorumlusu Metin Gökçay 'a kazının ya da kazıların nerede yapıldıklarını sorduk. "Burada" deyip eliyle tüm alanı gösterdi. Yaklaşık 26.000 metre karelik dev bir alan. İşte yazının başında söz ettiğimiz an o andı. Karşımızda yürütülen çalışmaların tamamı inşaat değil, arkeolojik kazıydı. Türkiye'de ve dünyanın bazı ülkelerinde çok çeşitli kazılar yürütülmekteydi. Ama hiçbiri bu alandaki manzaranın boyutlarında değildi. "Şu anda dünyada yapılan en büyük kazı" cümlesi sadece bir iddia olmaktan çıkıp ete kemiğe bürünüvermişti.
Kent Arkeolojisinin Önemi
Konu hakkında ilk bilgileri İstanbul Arkeoloji Müzesi Müdrürü Dr. İsmail Karamut 'dan almıştık. Theodosius liman kazısı İstanbul Arkeoloji Müzesi'nin sorumluluğu altında yürütülüyor.
Dr. İsmail Karamut burada yapılan çalışmanın aslında bir çeşit kurtarma kazısı olduğunu söylüyor. Kazı alanı sorumlusu Metin Gökçay'da bu çalışmanın "Kent arkeolojisi" kapsamında başlı başına bir uzmanlık gerektirdiğini belirtiyor. Her iki yetkili de İstanbul gibi sürekli büyük bir metropol olarak binlerce yıl yaşayan kentlerde kent arkeolojisinin çok önemli olduğunu hatırlatıyorlar. Kentin sit alanında yapılan her türlü inşaat çalışması bir anda kentin geçmişine kısa süreli bir pencere açıyor. Böyle bir kentte "hadi Kocamustapaşa'yı yıkın, altında arkeolojik kazı yapacağız" diyemezsiniz. Maddi kaynaklarınız olsa bile etik olarak çok tartışmalı bir yaklaşımdır. Bunun benzerini Mussolini 30'lu yıllarda Roma'da yapabilmiştir. Ama kent arkeolojisinde her inşaat hem binlerce yıldır toprak altında yatan değerlerin tahrip olma tehlikesini hem de onların gün ışığına ve dünya bilimine katılması olanaklarını bir arada getirir. Harran Ovası'nda yapılan bir kazı değildir, zamana karşı yapılan bir yarıştır, hem büyük bir imkan hem de tarihe ciddi bir tehdittir. Yenikapı'da yapılan bu çalışma sırasında yüzlerce apartman yıkılmış. İstanbul'un şu andaki önemli bir ticaret merkezi yerle bir edilmiş. Bu dev pencerenin bir benzeri belki yüzlerce yıl bir daha açılmayacak.
Kazı yerine uzaktan bakarken ortada görülen yüzlerce insanın sayılarını da almaya başlamıştık. Mart ayı itibari ile iki vardiya halinde toplam 500 işçi, 50 arkeolog, ve bağımsız guruplarla birlikte herhalde 700 çalışandan söz ediyorduk. Bu sayı yalnızca kazı ekibi için geçerliydi. Ayrıca, bir de antik limanda ortaya çıkarılan gemilerin konservasyon ve kaldırılmasıyla ilgili iki ekibin uzmanları ve işçileri vardı. Kazı şimdilik sabah sekizden akşam 12'ye kadar sürüyor. Yakında üç vardiya halinde sabaha kadar çalışacaklar. İşçi sayısı 600'ü geçecek. Kültür ve Turizm Bakanlığı kazının sağlıklı yürütülmesi için ülkenin pek çok müzesinden uzmanları kazıya göndermiş. Şimdilerde her uzman bir kazı alanında bir bölümün alan sorumluluğunu yürütecek. Normal bir kazıya 100 yıl içinde konacak iş gücünü buraya bir yılda yatırıyorlardı. İnanılır gibi değil!
Bisküvi Kadar Kırılgan Parçalar
Kazı Başkanı ve Müze Müdürü Dr. Karamut modern arkeolojinin en temel özelliklerinden birisi olan çoklu uzmanlık konusunu bu kazıya uygulamış. Limanda ilk gemi kalıntılarına rastlanınca hemen konunun dünyadaki önemli uzmanlarından, Texas Üniversitesinde öğretim üyeliği yapan Doç. Dr. Cemal Pulak ve İstanbul Üniversitesinden Prof. Dr. Sait Başaran 'ı kazıya çağırmış. Her iki bilim insanı da konularında uzman kişilerden oluşan ekipleriyle işe canla başla sarılmışlar. Bin yıldır toprağın altında yatan ahşap bir tekneyi çıkartmak, tamamen mermerden yapılmış bir tapınağı ayağa kaldırmaktan biraz daha farklı bir çalışma. En önemli özelliği de taş ile değil zaman içinde bisküvi kadar kırılgan hale gelmiş tahtaları gün ışığına döndürecek olmanız. Gün boyu süren kazı alanındaki incelememiz sırasında sabah Dr. İsmail Karamut ile konuşurken o ana kadar çıkan tekne sayısı 17 idi. Limana ulaştığımızda bu sayı 18 olarak yenilendi, akşam ayrılırken ise 19 olmuştu. Liman 500 yıl boyunca kullanılmıştı. O süre zarfında Bizans dünyanın en büyük imparatorluklarından biriydi ve liman imparatorluğun en büyük limanıydı. Bu yüzden gemi sayılarının daha da artacağı kesin, ancak nerede duracağını bilmek ise imkansız.
Limanda bulunan ilk tekne 1,5- 2 metre derinden çıkarılmış ve Osmanlı dönemine tarihlemiş. Derine indikçe zamanda geriye doğru yolculuk yapılmış ve en son 6,5 metrede arkeolog Mehmet Ali Polat 'ın fark ettiği ve Prof. Dr. Mehmet Özdoğan tarafından Neolitiğe (Cilalı Taş Devrine ) tarihlenen yerleşim kalıntılarına rastlanmış. M.Ö. 6. binde bu nokta bugünkü Bayrampaşa deresi ya da antik Lykos deresinin ağzı yerleşmeye çok uygun bir yer olmalıydı. Böylece sadece Bizans gemiciliğine değil İstanbul'un en eski geçmişine de bir pencere açılmış olabildi.
Liman kazısının bize kattığı bir başka değer de belki de kente adını veren Konstantinin daha önce hiç bulunmamış duvarının da gün ışığına çıkmış olma olasılığıydı. Sadece bu bile liman kazısını son yılların en önemli arkeolojik etkinliği yapabilecek nitelikte.