Bu hafta Gümüşhane'nin güzel bir köyüne gidiyoruz: Santa. Santa, günümüzde Dumanlı köyü olarak adlandırılıyor, bunun nedeni köyün üstünden hiç eksilmeyen bulutlar olmalı. Gerçekten de burada bulutların içinde geziniyormuş gibi bir duyguya kapılıyor ve bambaşka bir dünyaya gidiyorsunuz. Ormanlar, delicesine akan dereler, geçit vermeyen dağlar; her şey son derece büyüleyici. Bence dünya gözüyle görülmesi gereken yerlerin başında geliyor.

Santa; Yanbolu Vadisinin iki yakasında ve yaklaşık 1800 m. yükseklikte kurulmuş birbirine yakın yedi mahalleden oluşan eski bir Rum yerleşimi. Keşfedilmeyi bekleyen Santa'da olağanüstü doğal güzelliğin yanında Rumlardan kalma hepsi taştan inşa edilmiş dokuz kilise kalıntısı, 350 tarihi bina, çok sayıda köprü ve çeşme var. Mübadeleden sonra yerleştirilenler kalıcı olmayınca eski görkemini yitirmiş ve terk edilmiş bir kasabaya dönmüş. Şimdilerde kışın yaklaşık 150 kişinin yaşadığı Dumanlı köyünün nüfusu yazın yaylacıların gelmesiyle artıyor-muş. Köyün resmi işlemler dışında Gümüşhane'yle bir bağlantısı yokmuş.

Tanınmış Bir Sülale
Santa adının kökeni konusunda birkaç farklı görüş var; Santa kelimesi Latince'de Aziz, İtalyanca'da sürgü, asma kilidi anlamına geliyor. Karadeniz bölgesinde kapı kilidine Sanka/Sanga deniliyormuş. Santa adı bölgede yaşayan Sanihiderle ilişkili olabilir. Soylarını ellerinde tuttukları Saniha kalesi sayesinde sürdüren Sanihitler, Ortaçağ'da tanınmış bir sülaleydi, büyük olasılıkla kökenleri Sanni/Dril halkına dayanıyordu. Strabon ve Ksenefon'un Makronlar diye söz ettiği bölgenin yerli halkı Tzanların (Çan ya da San) Trabzon'un güneyinde yaşadıkları bilinir. San olarakta söylenen bu sözcüğe yöredeki yer adlarında sıkça rastlanır. Bilge Umar, Santa'nın mahallelerinin eski adlarının hiçbirinin Yunanca'da anlamının bulunmadığını, -andon son ekli yerleşim adlarının Kappadokia dilinde gelme- anda'lı adlar olduğunu öne sürer. Santa adının Luwicede kutsallığı olan anlamına gelen ve Luwi baş tanrılarından biri olan Kanda sözcüğünden türemiş olabileceğini belirtir. Bu nedenle Santa Rumlarının da kökenin yerli halklarına dayanması büyük olasılıktır. Zira antik dönem yazarlarından Strabon, Trabzon'un güneydoğusundaki dağlarda yaşayan Heptakometlerden (Yediköylüler) söz eder. Bu tarif aşağı yukarı Santa'ya denk düşmektedir.

856 yılında vatandaşların eski dinlerine dönmelerine izin verilince, nüfusunun yarısının Müslüman olduğu bilinen Santa'da gerçekte hiçbir Müslüman'ın yaşamadığı; yüzde 51'inin Hıristiyan, yüzde 49'unun da gizli Hıristiyan olduğu anlaşılmış. 1 Kromni, Santa, Şişe (Cebeli), Yağlıdere, Stavrin (Uğurtaşı) gibi Torul ve Maçka'nın köylerinde yaşayan gizli Hıristiyanlar 15 Temmuz 1857'te imzaladıkları bir dilekçeyle Trabzon'daki konsolosluklara başvurarak Hıristiyanlığa geri döndüklerini açıklamışlar. Osmanlı döneminde bu yörede olduğu gibi Kıbrıs, Arnavutluk, Girit, Lübnan ve Mısır'da da aslen Hıristiyan yada Musevi olup, dışarıya karşı Müslüman gibi görünen topluluklar vardı.Krip-tohıristiyan olarak bilinen gizli Hıristiyanlar, Müslüman gibi yaşıyor, ancak gizlice vaftiz olarak bir Hıristiyan adı alıyor, kilise nikahı kıyıyor ve yeraltında inşa ettikleri gizli kiliselerde ibadet ediyorlarmış.

En Çok Ayaklanan Grup
Santa Rumlarının bir diğer önemli özelliği Karadeniz bölgesinde Bafra Rumlarından sonra en çok ayaklanan grup olmasıdır. 1916 yılında İstilyanos Kosmidis liderliğinde kurulan Rum çetesi Santa'nın erişilmez coğrafi konumu ve kalabalık nüfusu nedeniyle güç kazanmış, hatta Türk köylerine baskınlar düzenlemiş. 1920 yılında TBMM hükümeti Santa Rumlarına af çıkarmış, ancak Santalı Rumlar affı kabul etmemiş. Bunun üzerine Türk ordusu 6 Eylül 1921 günü Santa'ya bir harekât düzenlemiş, ancak Santahlar teslim alınanamamış. 1924 yılında mübadeleyle gönderilen Santahlar, Kuzey Yunanistan'da Santa'ya benzeyen bir yerde Nea Santa'yı kurmuşlar.

1913-1914 nüfus sayımına göre Santa'nın yedi mahallesinde toplam 1050 hane (Rum yaşıyor, tamamı 19. yy'da inşa edildiği bilinen 8'i büyük ve 7'si küçük toplam 15 kilise bulunuyormuş. Santa'daki ilk Rum okulu 1863 yılında Çincalı (Kozlarandon) Mahallesi'ne inşa edilmiş, 20. yüzyıl başında Santa'da 9 öğretmenin görev yaptığı ve 360 öğrencinin okuduğu 9 Rum okulu varmış.

Kilisenin Üst Örtüsü Yıkılmış
Santa'da mahallelerden altısı Yanbolu vadisinin sağ yamacında yer alır; sol yamaçtaki Zurnacılı (Zurnacandon) Mahallesi ise diğer mahallelerin karşısında bulunmaktadır. Mübadele öncesinde 170 hane Rum'un yaşadığı Zurnacılı'da beş sınıflı bir Rum okulu da varmış. Zurnacılı mahallesindeki Hagios Konstantinos ve Hagia Ele-ni Kilisesi ise günümüze üst örtüsü yıkılmış durumda ulaşmıştır.

Santa'nın en büyük mahallesi olan Piştof-Iu'da (Pistofanton) mübadele öncesinde 400 hane Rum yaşıyormuş. Mahallede Rumlardan kalma yaklaşık 25 ev kullanılmaktadır. Eskiden Piştoflu'da beş kilise ve yedi sınıflı bir Rum okulu da varmış. Piştoflu'daki Hagios Hristofo-ros Kilisesi Santa'nın en büyük kilisesidir. Düzgün kesme taştan inşa edilen yapının üst örtüsü yok olmuştur, ancak kubbeli bir yapı olduğu anlaşılır. İçinde fresk kalıntıları, giriş kapısının üzerinde de maviye boyanmış büyük bir haç görülür. Kilisenin içinde bulunan birkaç parça eşya ise Trabzon Müzesi'nde sergilenmektedir.

Çoğunun Dört Duvarı Var
Mübadele öncesinde 60 hane Rum'un yaşadığı Çakallı (Cakalanton) mahallesinde dört sınıflı bir Rum olculu da varmış. Çakallı'da 1878 yılında inşa edilen Zoodohos Pigis Kilisesinin günümüzde üst örtüsü yok olmuştur.

Santa'ya Araklı yönünden girdiğinizde sağ yamaçta ilk olarak Piştoflu, sonda ise İşhanlı (İshananton) Mahallesi yer alır. Mübadele öncesinde 300 hane Rum'un yaşadığı İşhanlı'da biri 1900 yılından sonra açılmış Rum kız okulu olmak üzere, yedi sınıflı iki Rum okulu varmış. İşhanlı'daki Hagia Kiryaki Kilisesi'nin ise dört duvarı kalmıştır.

Mübadele öncesinde Terzili (Terzanton) Ma-hallesi'nde 200 hane Rum yaşıyormuş. Terzi-li'deki Hagios Theodoros Rum Kilisesi'nin üst örtüsü yok olmuştur, yakınında şapel olduğunu sandığım küçük bir yapı daha bulunmaktadır.

Mübadele öncesinde 150 hane Rum'un yaşadığı Binatlı (Pinatanton) Mahallesi'nde dört sınıflı bir Rum okulu da varmış. Santa kiliselerinin yakın zamana kadar hepsinin çatısı sağlam durumdaymış, şimdi yalnızca Binatlı'daki Pro-fitis İlias Rum Kilisesi'nin üst örtüsü sağlamdır. Kilisenin içinde fresk kalıntıları görülür.

Mübadele öncesinde 60 hane Rum'un yaşadığı Çincalı (Kozlaranton) Mahallesi'nde ise 4 sınıflı bir Rum okulu da varmış. Çincalı'da bulunan Hagios Petros ve Pavlos Kilisesi'nin üst örtüsü ise yok olmuş, bugün yalnızca dört duvarı kalmıştır.