İzmir'deki, Yahudi kültürüne ait kötü durumdaki yapıların restore edilerek kültürel yaşama kazandırılması, inanç turizmi açısından da isabetli olmaz mı?
Tarihi Kemeraltı çarşısının sonundaki Havra Sokağı'nı taze sebze-meyveye meraklı İzmirliler iyi bilirler. Ben de çocukluğumda annemle sık sık oraya alışverişe giderdim. Ancak neden Havra Sokağı denildiğini son yıllarda öğrendim. İzmir Rehberler Odası'nın düzenlediği bir gezi sırasında da sokağın önemli bir geçmişi olduğunu anladım. Havra Sokağı'nın etrafında, dokuz sinagog ile bir "cemaat evi" bulunuyor. Bu 10 tarihi bina da birbirine çok yakın. Bu da bölgeyi eşsiz kılan bir özellik. 15. yüzyıldan beri "Yahudi Mahallesi" olarak bilinen bu yer, Yahudilerin İzmir'deki ilk yerleşim alanı. Çok sayıda cami ile Roma agorasının da bu bölgede olduğunu hatırlatmalıyım.
1492-94 arasında İspanya ve Portekiz'den sürülen Yahudiler, Osmanlı İmparatorluğu tarafından kabul edilmişler, gelenler Selanik, İstanbul ve İzmir'e yerleştirilmişti. 19. yüzyılda İzmir nüfusu 150-200 bin iken burada yaşayan Yahudi nüfus 55 binlere ulaşmıştı. 20. yüzyılın başında Karataş bölgesine doğru yerleşen Yahudiler, 1948'de kurulan İsrail'e göç ettiler. Kalan Yahudi nüfus da Alsancak bölgesine yerleşti. Önceleri bu bölge her türlü esnaf ve zanaatkârın olduğu canlı bir ticaret merkezi iken, Yahudilerin azalmasıyla birlikte terk edilmeye başlandı. Burhan Özfatura'nın başkanlığı sırasında da buradaki 8 bine yakın ayakkabıcı şehrin başka bir bölgesine taşınınca havraların bulunduğu sokaklar tenhalaştı. Kemeraltı ise bütün canlılığını korumayı devam etti.
Sabetay Sevi, Hayim-Avram Palachi
1788'de İzmir'de doğan Hayim Palachi, burada hahambaşılık yapmanın dışında Yahudilik üzerine 26 felsefi eser kaleme aldı. Oğlu Avram Palachi'nin de Hibruca 16, Yahudi-İspanyolcası (La Dino) lisanında da bir eseri var. Her iki düşünür de dünyadaki Yahudi cemaati içinde değerli yerleri olan filozoflar. Palachi'nin İzmir Gürçeşme'de bulunan mezarını, dünyanın değişik yerlerinden Yahudiler ziyarete geliyorlar. Osmanlı'da bir milyon kişiyi peşinden sürükleyen Sabetay Sevi de 17. yüzyılda İzmir'de doğmuştu. Onun evinin de büyük ilgi çekeceğine kuşku yok. Sabetay Sevi ve yandaşlarına, dinlerinden döndükleri için, 'dönme' veya 'avdeti' denilir. Sabetay Sevi'nin İzmir'de devam ettiği Portekiz havrasında şu anda bir tekstil firması var. Palachi'nin yaşadığı ev ise Bet İlel diye anılıyor.
Shalom, Etz Hayim, Algaze, Signora, Kadosh, Hevra, Bikur Hohim ve Portugal, Bet İlel ve Cemaat Evi, 500 metrelik bir çemberin içinde bulunuyor. Maalesef havraların çoğu yıkılmak üzere. Şu anda Algaze, Bikur Hohim ve Signora kullanıldığı için nispeten bakımlı. Diğerleri ise kaderlerine terk edilmiş durumda. Kültür Bakanlığı tarafında restore edileceği söylenen Hevra'nın tavanı çökmüş... Ticaret Odası, Cemaat Evi'ni onararak Seferad mutfağının sunulduğu bir mekân haline getirmeyi planlıyor. Böylece hem bu bina restore edilecek hem de İzmir açısından önem taşıyan Seferad kültürü yaşatılacak. Ancak iki yıldır bürokratik engelleri aşıp restorasyona başlayamadılar. Bina Yahudi cemaatine ait görünürken üzerinde bulunan arazinin hazineye ait olduğu iddia ediliyor. Bakanlıklar arası yazışmalar sürüp gidiyor.
Bölgedeki sokaklar Konak Belediyesi tarafından düzenlendi ama yörenin canlanmasına ve sinagogların yok olmasına pek bir faydası olmadı. İzmir Yahudi cemaati 2000 civarına indiği için sinagoglara sahip çıkmakta zorlanıyor. Dünya mirası olan bu bölgeyi, 2 Eylül Yahudi Günü'nde hatırlatmak istedim. Sivil toplum desteğine ihtiyaç var.