Güneydoğu Anadolu'nun makûs talihini değiştirmek için 25 yıl önce başlanan Güneydoğu Anadolu Projesi'nde (GAP) işler iyi gitmiyor. Aşırı sulanan ve değişimli (münavebeli) tarım ilkesine uyulmayan topraklarda tuzlanmaya bağlı olarak çoraklaşma yaşanıyor. Tema Vakfı öncülüğünde hazırlanan 'Mezopotamyanın Büyük Düşü GAP' belgeselinde, tehlikenin büyüklüğüne dikkat çekilerek, "GAP toprakları elde çıkabilir" uyarısı yapıldı.
TEMA Vakfı, Ali Nihat Gökyiğit Vakfı (ANG) ve Koç Vakfı'nın maddi desteğiyle hazırlanan GAP Belgeseli'nin, Şanlıurfa Harran Üniversitesi'nde yapılan ilk gösterimine (gala) katılan uzmanlar da tuzlanan toprakların tekrar tarıma kazandırılmasının çok zor ve pahalı bir iş olduğunu belirtti.
Harran Üniversitesi ve Boğaziçi Üniversitesi'nin bilimsel danışmanlığında Akademi Prodüksiyon tarafından hazırlanan GAP belgeselinde "Topraklar çoraklaşırken insanlar da yozlaşıyor" uyarısı yapıldı.
Aral'a benzetildi
İki yıllık bir emekle hazırlanan belgeselde, Orta Asya'da pamuk tarlalarının sulanması için açılan kanalların kuruttuğu Aral Gölü'nün yarattığı facialarla, GAP arasındaki benzerliğe dikkat çekildi. Belgeselde, toprak ağasından ırgata, 9. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'den yazar Fikret Otyam'a kadar konuya taraf olan onlarca insanın görüşüne yer verildi.
Kuraklıktan kavrulan toprakların bol suya kavuşunca ortaya çıkan kont-rolsüz sulamanın, Aral Gölü'ne benzer bir çevre felaketi yaratacağına dikkati çeken belgeselin gösterimine katılan uzmanlar özetle şöyle dediler:
- 9 ili kapsayan Türkiye'nin en büyük kalkınma hamlesi olan GAP, hüsranla sonuçlanabilir.
- 130 bin hektarlık Harran Ovası'nın 30 bin hektarı vahşi sulama nedeniyle bir daha geri kazanılamayacak derecede tuzlandı ve çoraklaştı.
- GAP Master Planı'na göre en fazla yüzde 20 olan pamuk ekim alanlarının yüzde 85'e çıkarılması, toprakta tuzlanma tehlikesi yarattı.
Kazanma hırsı mahvetti
- Sulamayla birlikte geliri 15 kat artan toprak sahipleri, dönüşümlü tarım kuralına uymadılar. Daha fazla kazanmak için her yıl üst üste pamuk ekerek ve aşırı sulama yaparak tuzlanmayı hızlandırdılar.
- Akşam evine giderken suyu tarlaya salan ve sabaha kadar tarlanın gölleşmesine neden olan toprak sahiplerine kimse 'dur' demedi.
- Urfa tünelleri ile Harran Ovası'na akıtılan suyun fazlasının, drenaj kanallarıyla tekrar Fırat Nehri'ne akıtılması gerekiyordu. Ancak, burada da Suriye'nin, "Bana kirli su gönderiyorsunuz" diye şikâyet edebileceği endişesi aşılamadı.
- Havzadaki kent, kasaba ve köylerin kanalizasyonlarının GAP barajlarına akıtılmasına engel olunmadı.
- GAP'ta 25 yılda, enerji ayağının yüzde 85'i, sulama ayağının yüzde 13'ü gerçekleşebildi. Projenin çevre koruma yönü hiç dikkate alınmadı.
- 3.5 milyon kişilik istihdam hedefi olan GAP, bugüne kadar göçü önleyemedi.
- 7 milyon hektarlık GAP topraklarında erozyon önlenemediği için barajlar toprakla dolmaya başladı.
- 32 milyar dolarlık projeye bugüne kadar 16 milyar dolar harcandı. Ancak son yıllarda GAP için ayrılan ödenek, ihtiyacın yüzde 10'una kadar düştü.
Tuzlanma nasıl oluyor?
Az yağış alan topraklarda aşırı sulama nedeniyle taban suyu yükseliyor. Taban suyuyla birlikte toprağın derinliklerinde bulunan çeşitli tuzlar ve mineraller de toprak yüzeyine çıkıyor. Taban suyu, daha sonra tekrar derine çekilse bile yüzeye çıkan tuzlar ve mineraller yüzeyde kalıyor. Toprak yüzeyinde biriken tuzlar ve mineraller toprağı çoraklaştırıyor. Çorak toprakta tarım yapılamıyor.
Büyük hedefler vardı...
Temel hedefi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi halkının gelir düzeyi ve hayat standardını yükselterek, bu bölge ile diğer bölgeler arasındaki gelişmişlik farkını ortadan kaldırmak, kırsal alandaki verimliliği ve istihdam imkânlarını artırarak, sosyal istikrar, ekonomik büyüme gibi milli kalkınma hedeflerine katkıda bulunmak olan GAP, çok sektörlü, entegre ve sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma projesi. Fırat ve Dicle havzaları ile yukarı Mezopotamya ovalarındaki 9 ili (Adıyaman,
Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak) kapsıyor.
1970'lerde Fırat ve Dicle nehirleri üzerindeki sulama ve hidroelektrik amaçlı projeler olarak planlanmıştı. Sonradan çok sektörlü, sosyoekonomik bir bölgesel kalkınma programına dönüştürüldü. Su Kaynakları Programı 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ve 1.8 milyon hektar alanda sulama sistemleri yapımını öngörüyor. Toplam maliyeti 32 milyar dolar. Enerji santrallerinin toplam kurulu gücü 7 bin 476 MW. Yılda 27 milyar kilowatsaat enerji üretimi öngörülüyor.
*'Sulama için 8 milyar dolar gerek'
Ziraat Bankası Genel Müdürü Can Akın Çağlar, GAP bölgesinin ihyası amacıyla planlanan sulama yatırımlarının tamamlanabilmesi için gerekli 8 milyar dolarlık finansmanı, çiftçiler aracılığıyla karşılamak üzere çalıştıklarını bildirdi. Çağlar, GAP bölgesindeki sulama projelerinde, Devlet Su İşleri (DSİ) yatırımlarının yeterli olamadığını, bazı projelerin mevcut kaynaklarla 70 yıldan uzun sürebileceğini anlattı.
Sorunun çözülmesi amacıyla alternatif finansman yolları üzerinde durulduğunu ifade eden Çağlar, Şanlıurfa ve Mardin'de dün başlayıp bugün de sürecek olan toplantıların konusunun da bu konular olduğunu söyledi.
Söz konusu 8 milyar dolarlık kaynak bir anda kullanılmayacağı için bunu temin etmenin mümkün olduğunu belirten Çağlar, DSİ ve Hazine ile de garanti ve Hazine'nin vereceği destek konusunda çalışmaların sürdüğünü dile getirdi.
* Şanlıurfa AA