İstanbul’daki tarihî eserlerde yaptığım çalışmalarımda, bazı dokümanlarda Balyanlardan bazı kimselerin adı geçmektedir. Merak ettim. Osmanlı zamanında Türklerde Mimar tükendi mi ki, Ermeni kökenli Balyanlar Hassa Mimarı olmuşlar. İşi biliyorsa elbette olacaklar. Ona hiç sözüm yok. Mimar Sinan zamanında bile Sarayın Hassa Mimarlar Ocağında 200 kadar mimar görev yapardı. Bunların yüzde 10 kadarı da gayri müslim kimselerdi. Ancak Osmanlının yıkılışına kadar hiçbir gayri müslim Hassa Mimarı olmadı.

Balyan ailesi 18’inci yüzyıl ortalarında İstanbul’a gelip yerleşti. Ancak Mimarlar Ocağında; ne eğitim ne de görev aldılar. Veya layık olmadıkları için iş verilmedi.

Tanzimatla beraber devletin inşa ettireceği yapılar, ihale yolu ile müteahhidlere verildi. Ama mimarını devlet tayin etti.
Balyan ailesi, devlette bazı görevlerde olan akrabalarının da aracılığı ile bu binaların ihalelerini aldılar. Bu yapılar Heybeli’deki Bahriye Mektebi, Divanyolu’ndaki 2’nci Mahmud Han Türbesi, Mecidiye Kışlası, yani Taşkışla, Harbiye Mektebi binası, Yıldız Hamidiye Camii, Aksaray Valide Camii, Bayezit’teki Harbiye Nezareti binası ve Sarayburnu’ndaki Antrepolar... Bunların hiçbirinin mimarı Balyanlar değildir. Balyanlar bu yapıların müteahhitleridir.

Bu yapıları bitirebilmek için, inşaat malzemelerini hazırlayacak atölyelere ihtiyaçları oldu ve Balyanlar 1879’da Padişahtan, şantiye yeri olarak, Kuruçeşme adasının tahsisini talep etti. Bu talep uygun bulundu. Emaneten tahsis edildi.

Sarkis Balyan bu adaya şantiye yerine kendisine üç katlı bir Köşk inşa etti ve 1899’da ölünceye kadar bu köşkte yaşadı. 1958’de de Sarkis Balyan’ın mirasçıları tapulu malları gibi saydıkları bu adayı, Galatasaray Kulübüne sattılar.

Sarkis Balyan, Garabet Balyan, Kirkor Balyan ve aileden bazılarının, Paris’teki Ecole des Beaux-Arts okulundan mezun oldukları iddia ediliyor. Aslında adı geçen okulda hiçbir Balyan’ın okumadığı kesin olarak anlaşılmıştır. Kayıtlar ortada.

Osmanlının son Hassa Mimarı Seyyid Abdülhalim Efendidir. Hassa Mimarlar Ocağı, 2’nci Mahmud Han zamanı 1831’de kaldırılmıştır. Balyanların İnşaat ihalelerini aldıkları tarih ise 1855’le başlar. Yani Hassa Mimarlar Ocağının kaldırılmasından 25 sene kadar sonra.

Üstelik de Balyan ailesinin o zamanki ihalelerde büyük çapta yolsuzluklar yaptığı, inşa ettikleri bazı iş hanlarının kısa sürede çöktüğü ve Balyanların tutuklanıp hapse atıldığına ait birçok belge mevcuttur. Bir yapının mimarı başka, müteahhidi ise başkadır.