Türkiye’nin en çok turist çeken -her yıl yaklaşık iki milyon kişi ziyaret ediyor- ve tarihi bakımdan dünyada en önemli ören yerlerinden biridir, burada her yıl düzenli olarak kazılar yapılır, yeni eserler bulunur, restorasyonlar sürer. Efes Müzesi’nin ne yazık ki yıllarla birlikte kötüleşen pek de parlak olmayan son halini, depolarda bekleyen eserleri bir kenara bırakırsak Efes’te çalışmak, kazı yapmak çok önemli bir prestijidir ve bu prestij 1898’den beri Avusturyalılara verilmiştir.
Avusturyalılar için Efes’in anlamı büyüktür; Viyana’da bir Efes Müzesi kurmuşlardır, her yıl diğer kazılar için gelen yabancı ekiplere kıyasla çok daha uzun süre burada çalışırlar. Efes onlar için ikinci ev gibidir, buraya gönül vermiş olanlar kazı bitiminde de burada kalırlar, hatta evleri olanlar bile vardır. Yıllardır buraya geldiklerinden pek çoğu Türkçe konuşur, ki bu önemli bir ayrıntıdır. Nedense kazı başkanlarının çoğu Türkçe bilmez ve biraz çevrelerine yabancıdırlar. Her yıl büyük zevkle Efes’e gelen, buraya yıllarını vermiş Avusturyalılar dışında (kazı başkanları değişir ama yıllardır süren kazıların başkanı genelde aynı kalır, yani, malum, kalmak zorundadır) TC Kültür Bakanlığı, Efes Müzesi’nden uzmanlar eşliğinde bütçesi el verdiği ölçüde restorasyon ya da kazı çalışmaları yapar.
Çok zengin tarih katmanlarıyla bir hazine gibi olan Efes, pek çok dönemde yerleşim geçirmiştir; büyüklüğünü ve çapını anlamak biraz zordur, bu önemli arkeolojik kentimizin söylenenlere göre henüz sadece üçte birinin kazısı yapılmıştır.
Şimdi… 2007 yılının son aylarından itibaren Efes’te patlak veren gelişmeleri Avusturya ve Türk basınından izleyerek gidelim…
30 Ağustos Perşembe günü Avusturya‘nın eski Başbakanı ve Türkiye‘nin Avrupa topluluğuna tam üyeliğinin en keskin karşı çıkanlarından olan Wolfgang Schüssel Efes‘i ziyaret etti, görev süresinin bitiminin ardından Avrupa kültürünün beşiği hakkında bilgi edinmek istiyordu çünkü. 3 Temmuz’da Avusturya’da Standard gazetesinde ve Presse’de, ardından 6 Ağustos’da Profil’de yayınlanan haberler Avusturya’da tam bir skandal etkisi yarattı (Efes, onlar için inanın, bizim basınımızın ve toplumumuzun önemsediğinden daha fazla değer taşıyor!). Çıkan yazılarda Avusturya Arkeoloji Enstitüsü adına Efes’te kazıları yöneten Prof.Dr. Fritz Krinzinger’in birçok Avusturya kurumunda aynı dönemde görev alması Avusturya Sayıştay’ı tarafından ağır bir dille elestiriliyordu. 2,9 milyon Euro’luk bir bütçe ile yapılabilecek Efes’teki yamaçevlerin üstünün çatı ile örtülmesi, 7,6 milyon Euro’ya mal olmuştu ve bu haliyle Avusturya vergi mükelleflerine büyük bir yük getirmişti. Ayrıca yapı inşaatı ruhsatı olmadan Selçuk’taki Avusturya kazı evinin genisletilmesine başlanmış ve bunun gideri Avusturya öğrenci yurtlarını destekleme bütçesinden karsılanmıştı.
Büyük bir hukuki ihlal olan bu durum sonucunda 2007 yılının Ekim ayında Prof.Dr. Fritz Krinzinger, Avusturya Cumhuriyeti Sayıştay’ı (Österreichisches Rechnungshof) tarafından Efes kazısı başkanlığı görevinden alındı ve hakkında inceleme başlatıldı. Avusturya Sayıştayı'nın belgelediği bu skandala Türk medyası da yer verdi, ilave bilgi olarak kazı başkanının ören yerinde gayrimenkuller elde ettiği de yazıldı (Milliyet, Ömer Erbil imzasıyla) ve TC. Kültür Bakanlığı da açıklama yaparak bu olayı doğruladı.
Hakkında dava açılan Prof. Krinzinger, bu skandal henüz Türk basınına yansımadan Efes Kazı Başkanlığı’na halefi olarak seramik uzmanı Doç. Sabine Ladstätter’i belirlediğini açıklamış ve hatta kendisiyle Efes’te ziyaretler yaparak rahatça yeni halefini tanıştırmıştı. Krinzinger, yaptığı basın açıklamalarında Ladstätter’in kazı başkanı olmasının kendi çalışmalarının devam edeceği anlamına geldiğini söylüyordu. Skandal haberi Türk basınında yer aldıktan sonra birbiri ardına yeni Efes haberleri dikkat çekmeye başladı.
Haliyle tüm bu karmaşa Kültür Bakanlığı’mızı da harekete geçirdi, Kültür Bakanı Ertuğrul Günay, sağduyulu bir kararla – kazı başkanlarını onaylamamız gerekiyor- yeni kazı başkanını onaylamadığımızı ve başka bir isim beklediğimizi belirtti. Hatta eğer yeni isim önerilmezse kazıların Türk arkeologlarca yapılabileceğini belirtti. Bu konuyu çözmek için 6 kişilik bir uzman kadrosu oluşturulmuştu. Avusturyalılara verilen süre 1 Nisan’da dolmasına ve tekrar onaylanmayan Ladstätter’in adını vermelerine cevaben bakanlık süreyi 1 Mayıs’a kadar uzattı.
Avusturyalıların yeni aday olarak ısrarcı oldukları Ladstätter, eski Bilimler Akademisi üyesi ve enstitüye kazı başkanı olmak üzere Avusturya Arkeoloji Enstitüsü’ne yeni üye olmuş (kazı başkanı olmak için Efes’te yüzyılı aşkın süredir görev yapan ve en deneyimli kurum olan Avusturya Arkeoloji Enstitüsü’ne üye olmak şart) bir kişi. Ladstätter’in babası, Türkiye karşıtı aşırı sağcı Haider’in yakın dostu, ki bu konunun basına yansımasından sonra Ladstätter babasıyla çok farklı görüşlerde olduğunu açıkladı.
Son yıllarda Efes’te olanları takip edenler burada uzman olmayanların çalıştığını (TC Kültür Bakanlığı’nın da bu yönde açıklamaları var), bazı çok önemli kazıların durduğunu, kazılara siyaset bulaştığını düşünüyor. Efes’teki kazıları yürüten Avusturya Arkeoloji Enstitüsü dışında Avusturya’da bir de Avusturya Bilimler Akademisi diye bir kurum var ve bu kurum fazla güçlü ve siyasi bağları olan bir özellik taşıyor. Yeni stratejinin, enstitüyü Avusturya Bilimler Akademisi’nin çatısı altına sokmaya dayalı olduğu konuşuluyor.
Yani Avusturya bilim dünyasında işler biraz karışık ve Efes üzerine yoğunlaşılmış durumda. Avusturyalılar için hem sevilen hem de pahalı bir konu olan Efes üzerinde iddialara göre çeşitli oyunlar oynanıyor. Şu anda Avusturya Arkeoloji Enstitüsü başkanlığını geçici olarak Johannes Koder yapıyor, Koder aynı zamanda üniversitede hoca ve Avusturya Bilimler Akademisi’nde de Bizans Enstitüsü Başkanı. Koder’in, 12 yıldan fazla süredir izinsiz olarak Türkiye’de Bizans yüzey araştırmaları yaptığı konuşuluyor. Tabula Imperii Byzantinii isimli bir dizi kitap için turist olarak Türkiye’ye girip Bizans yapılarını inceliyor...
Avusturya Dışişleri ve Kültür Bakanlığı önerdiği isimde ısrarlı, yoğun kulis faaliyetleri sürüyor. Geçen bir aylık sürede basından Efes’te yaşanan gelişmelerden sıkıntı duyan ve Efes’i iyi bilen Prof.Dr. Peter Scherrer ve Doç.Dr. Ulrike Muss kazı başkanlığı için adaylığını koyduğunu okuduk. Muss, uzun yıllardır kazısı durdurulan Efes Artemis Tapınağı’nda yıllarca çalışmış deneyimli bir arkeolog, Scherrer ise AAI (Avusturya Arkeolojisi Enstitüsü) kazı başkanı. Avusturyalı ve Türk arkeologlar her iki isme de sempatiyle bakıyor; her iki isim de konusunda uzman, yayınları olan, Efes’e gerçekten gönül vermiş kişiler. Yakında Arkeoloji Müzesi’nde büyük bir Efes Artemis tapınağı buluntuları sergisi açılacak ve bu proje Prof.Dr. Anton Bammer (Dünyanın 7 harikasından biri olan Efes Artemis Tapınağı’nı 30 yıla yakın bir süredir kazan, çok önemli bulgulara ulaşan ama sonra ilginçtir Avusturyalılar tarafından kazılara ara verilen) ve Muss’un yıllar süren çabaları sonucu şekillendi. Şimdi yeni haberlere geçelim; Avusturyalılar arasında kazı başkanı olarak adı geçen yeni adaylar var, bunlardan biri Werner Jobst; ki Jobst Efes’te Yamaç Evler’de ve İstanbul’da Mozaik Müzesi’nde çalışmıştı. Bir diğeri Gilbert Wiplinger, o da uzun yıllar Yamaç Evler de çalışmış bir isim, son aday ise bir dönem kazı başkanlığı da yapmış olan Stefan Karwiese. İlginçtir, bu defa bütün adaylar iyi Türkçe biliyor.
Arkeoloji netameli bir konudur, evet ve siyasetle hep ilişkisi olmuştur. Arkeolojiyle ilgili olanlar her işte olduğu gibi ama özellikle de arkeolojide deneyimin çok önemli olduğunu bilir. Ve işin kötüsü, arkeolojide de her kültürel alanda olduğu gibi siyaset öne çıkınca, işin içine çıkar girince yapılması gereken asıl işler sekteye uğrar. Umalım ki , Efes kazı başkanlığı ve kazısı Efes yararına mantıklı bir şekilde sonuçlansın, çünkü kazının gecikmesi bir yana, Efes’i gün yüzüne çıkarmak için planlanmış ve maddi kaynağı yaratılmış pek çok proje bekliyor, yani olan bilime gönül vermişlere oluyor. Ve evet, kesinlikle TC Kültür Bakanlığı’na büyük görev düşüyor.