Kütahya'nın Çavdarhisar ilçesinde bulunan ve ''İkinci Efes'' olarak nitelendirilen Aizanoi Antik Kenti, sahip olduğu değerlerle Anadolu tarihini günümüze yansıtan en önemli merkezlerden biri olma özelliğini taşıyor.
Çavdarhisar Belediye Başkanı İsmail Tanrıverdi, bu antik kentin turizme kazandırılması için çalışmaların hızlı bir şekilde sürdürüldüğünü söyledi.
Türkiye Seyahat Acenteleri Birliğince (TÜRSAB) ilçede yapımına başlanan 95 yataklı otelin kaba inşaatının tamamlandığını, burasının en kısa sürede bitirilmesinin planlandığını bildiren Tanrıverdi, çevre düzenlemesi çalışmalarına büyük önem verdiklerini anlattı.
Koruma amaçlı imar planının tamamlanma aşamasına geldiğini ifade eden Tanrıverdi, Kültür ve Turizm Bakanlığınca amfi tiyatronun restorasyon çalışmalarının devam ettirilmesinin önemli olduğunu bildirdi.
İkinci Efes
"İkinci Efes" olarak nitelendirilen Aizanoi'de, Anadolu'nun en iyi korunmuş Zeus Tapınağı ile 20 bin kişi kapasiteli amfi tiyatro ve buna bitişik 13 bin 500 kişilik stadyum, mozaikli hamam, sütunlu cadde ve nekropoller, halen kullanılan köprüler ve dünyanın ilk borsasının bulunduğunu kaydeden Tanrıverdi, şöyle dedi:
"Burasının tanıtımı şimdiye kadar istenilen seviyede yapılamadı. Aizanoi Antik Kenti'nin tanıtımı için her türlü özverili çalışmayı yapmayı kendimize bir borç biliyoruz. Tanıtımın yapılmasıyla hem ilçe ekonomimize hem de ülke ekonomimize katkı sağlanarak, yeni istihdam alanları ortaya çıkarılacağını düşünüyorum. Aizanoi Kültür ve Turizm Derneği tarafından da tanıtım çalışmaları sürdürülüyor."
Antik kentin tarihçesi Aizanoi Antik Kenti, Kütahya il merkezine 57 kilometre uzaklıkta, Çavdarhisar ilçe merkezinde bulunuyor.
Antik çağlarda Penkalas diye isimlendirilen Kocaçay Irmağının yukarı kesiminde bulunan ve adının mitolojik kahraman Azan'dan kaynaklandığı sanılan Aizanoi, antik Frigya'ya bağlı yaşayan Aizanitislerin temel yerleşim alanı olarak biliniyor.
Kentin yüksek platosu üzerindeki Zeus Tapınağının çevresinde yapılan kazılarda, MÖ 3 bin yıllarına ait yerleşme tabakaları ortaya çıkarıldı.
Yakın zamanda ovanın birçok yerinde saptanan yerleşme tepeciklerinden biri de Anadolu'nun erken dönemlerinde bu ana kutsal alanın yerindeydi.
Daha sonra bu bölge değişimli olarak Bergama'ya ve Bithinya'ya bağlıyken, MÖ 133'te Roma İmparatorluğu'nun egemenliğine girdi. Bu dönemde tahıl ekimi, şarap ve yün üretimi sayesinde zenginleşen ve ünü bölge sınırlarını aşan Aizanoi'de kesin kentleşme bulgularına, ancak 1'inci yüzyılın sonlarına doğru rastlanıyor.
MS 330-726 döneminde piskoposluk merkezi olan Aizanoi, 7'nci yüzyıldan itibaren bu önemini yitirdi. Ortaçağ'da bir hisara dönüştürülen Zeus Tapınağı çevresindeki düzlük alan, 13. yüzyılda Selçuk Beyliği döneminde Çavdar Tatarları boyunca üs olarak kullanıldı ve bundan dolayı buraya Çavdarhisar adı verildi.
1824 yılında Avrupalı gezginlerce yeniden keşfedilen Aizanoi'de, Alman Arkeoloji Enstitüsünce 1926'dan itibaren başlanan kazılara bir süre ara verildi. Aynı enstitünün 1970 yılında başlattığı kazılar ise yaz aylarında 6 hafta süreyle devam ediyor.
Köprüler ve Zeus Tapınağı
Kocaçay'ın her iki yakasında bulunan ve Aizanoi'den kalan yapı kalıntılarının büyük bir kısmının, Roma İmparatorluğu dönemine ait eserler olduğu biliniyor.
Roma Döneminde ırmağın taşan sularından korunmak amacıyla her iki kıyıda iri kesme taşlardan yapılmış koruma duvarları yer alıyor. Her iki yakayı birbirine bağlayan 4 köprüden ikisi halen kullanılıyor.
Yıkılmış olan üç kemerli köprüyü ise günümüzde bütün trafik yükünü 5 kemerli yapısıyla taşıyan kentin ana köprüsü izliyor. Köprü korkuluğunun bir kaidesi üzerindeki kitabeden, bu köprünün açılış töreninin 157 yılının eylül ayında yapıldığı anlaşılıyor.
Kentin ana kutsal alanı olan Zeus Tapınağı'nın yapılabilmesi için Anadolu'nun erken evrelerine ait tabakaların ortadan kaldırılmış olduğu son kazılarda ortaya çıktı. Bu tabakaların molozlarının, tapınak alanının tekrar dolgusu sırasında kullanıldığı sanılıyor.
Tarihi kaynaklarda, tapınağın yapımına 2'nci yüzyılın 2'nci çeyreğinde başlandığı ve inşaat için gerekli harcamaların, geniş tapınak arazilerinin icara verilmesiyle sağlandığı belirtiliyor.
İmparator Hadrian ile uzun yıllar para ödememekte direndikleri bilinen toprağı kiralayanların arasındaki yazışmalar, tapınağın ön galerisinin kuzey tarafında özel olarak bulunan yazıtta bulunuyor.
Tapınağın yazıtlarının ve kesme taşlarının üzerinde savaş sahnelerini, atlıları ve atları gösteren çizimlere rastlanıyor. Bu çizimler, 13'üncü yüzyılda tapınağın etrafındaki surlarda korunak arayan Çavdarların yaşamlarından sahneleri konu alıyor.
Kadın büstü biçimli akroter ise tapınağın önünde, buluntu yerine yakın bir yere konuldu.
Stadyum ve hamam kalıntıları
Aizanoi'deki stadyumda 1982-1990 yılları arasında yapılan araştırmalar, bu yerin 160 yılından sonra başlanıp aralıklarla 3'üncü yüzyıl ortalarına kadar bir yapım süreci geçirdiğini ortaya koydu.
Stadyumun oturma sıraları hafif çokgen biçimli olduğundan, yapı ortada genişleme gösteriyor.
Tiyatronun sahne kısmı ise zengin mermer bezemelerle kaplı. Bu bezemeler yüzyıllar boyu süregelen çeşitli depremler yüzünden oturma basamaklarının ortasına yıkıldı.
Sahne binasını süsleyen özenle yapılmış mermer mimarideki bezemeler üzerine yapılan araştırmalar, yapının önce tek kat olduğunu ortaya koyuyor. Daha sonra stadyum genişletilirken buraya da ikinci bir kat eklendi.
Tarihi kaynaklarda, 3'üncü yüzyılın ikinci yarısında şehrin kuzeydoğusunda aslında var olan büyük kireç taşı bloklardan oluşan bir bina içine ikinci büyük bir hamam inşa edildiği belirtiliyor.
Stadyum ve tapınak alanı arasında, 2'nci yüzyılın ikinci yarısına ait önünde sütunlu avlusu ve zengin süslemeleri bulunan bir hamam yer alıyordu.
Simetrik bu yapının güney doğu yarısı 1978-1981 yılları arasında kazıldı. Hamam mekanlarının zengin mermer kaplamaları ile su ve ısıtma kanal kalıntıları, bugün bile görülebiliyor. Yıkanma odaları yapının ortasında bulunuyor ve bunlara çok sayıda yan mekanlar açılıyor.
Palaestra'nın kuzeyindeki tarlalarda bulunan büyük taş bloklar, burada içi yuvarlak, dışı çokgen biçimli görkemli bir mezar yapısının yer almış olabileceğini gösteriyor.
Sütünlu cadde
Dünyanın ilk borsası da Aizanoi Antik Kenti'nde bulunuyor. Roma İmparatoru Dioeletianus'un enflasyonla mücadele amacıyla hazırladığı mal satış bedellerinin taş bloklar üzerinde duyurulduğu borsa, dünyanın ilk borsası olma özelliğine sahip.
1971'de yapılan kazılarla ortaya çıkarılan borsa yapısındaki kitabelerde, imparatorluk pazarlarında satılan tüm malların satış ücretleri yer alıyor. Buna göre, kuvvetli bir köle iki eşeğin ücretine, bir at ise üç köle ücretine eşitti.
Borsa yapısını kuzey doğudan sınırlayan köy evinin arkası 1992-1995 yılları arasında kazıldı. Burada, sütunlu galerilerle çevrili olan ve buluntulara göre 400'lü yıllarda inşa edildiği sanılan bir cadde ortaya çıkarıldı.
"Sütunlu Cadde" olarak adlandırılan bölümün mermer tamamlamaları az miktarda yapılarak yeniden ayağa kaldırıldı. Ayağa kaldırmada kullanılmayan mimari parçalar, galerilerin arka duvarlarına yerleştirildi.
Sütunlu Cadde, tapınaktan ana köprüden geçerek şehir dışındaki Meter Steunene kutsal alanına giden törensel yolun bir parçasıydı. Malların satışa sunulduğu dükkanların girişi de buradaydı.
Yapımı için tapınak yıkılan Sütunlu Caddenin 6. yüzyıla kadar varlığını orijinalliğiyle koruduğu ve bir deprem sonucu yıkıldığı tahmin ediliyor.