Haberler

Erken Cumhuriyet Mirası Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Tehdit Altında

Tarih: 28 Mayıs 2008 Yazan: Burak Asiliskender

İşletme Binası

Erken Cumhuriyet Dönemi'nin en önemli miraslarından biri olan Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası içindeki birkaç yapı için, Üniversite Rektörlüğü ve Kayseri Büyükşehir Belediyesi işbirliği ile hazırlanan rekreasyon alanı düzenlemesi kapsamında Kayseri Koruma Kurulu’na yıkım kararı için başvuru yapıldı. Yıkılması önerilen yapılar içinde, sadece işletmenin değil aynı zamanda bir süre Kayseri kentine de elektrik üreten, Rus konstrüktivizminin dünya üzerindeki sayılı örneklerinden biri olan Elektrik Santrali binası da bulunuyor.

Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası kapandıktan sonra yaşanan süreç şöyle özetlenebilir: Fabrika 1999 yılında, dönemin Dışişleri Bakanı ve Kayseri Milletvekili İsmail Cem’in girişimleri sonucu, hem kent kültündeki hem de milli kimliğin kurulmasındaki öneminden dolayı, 1999 yılında -özelleştirilmek yerine- kamulaştırılarak Erciyes Üniversitesi’ne devredildi. Ancak, kapanan işletmeye ait borçlardan dolayı, futbol, tenis ve basketbol sahaları ve yüzme havuzunun bulunduğu kısım bu devir sürecinin dışında bırakıldı. Erciyes Üniversitesi, devrin ardından İşletme Binası'nı bünyesinde yeni açacağı fakülteler için eğitim amaçlı yeniden düzenleme girişiminde bulundu. Ancak bu girişim kapsamında, bir restorasyon projesi üretilmeden, sadece bölgesel onarımlar adı altında döşeme, duvar gibi eklemeler yapılarak, çoğu kullanılır durumda olan doğramalar aslından bağımsız biçimde PVC esaslı elamanlar ile değiştirildi.

Diğer taraftan tescil sürecinin gerçekleştirildiği günlerde, ülkede nadir görülen bir örnek olan ve işletmede çalışan bekarların barınması için inşa edilen Bekar Apartımanı (1935), çevresinde bulunan Sümer İlköğretim Okulu, Ortaokulu ve Lisesi’nin bulunduğu alana hizmet etmek üzere Kayseri İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Büyükşehir Belediyesi’nin girişimleri ile Gençlik Merkezi olarak yeniden düzenlendi. Yapıya, aslında bulunmayan bir çatı eklendi, giriş şeması tahrip edilerek yeniden düzenlendi.

 
 Bakım Atölyesi
 
 Dış Vazife Evleri

2005 yılının son aylarında Erciyes Üniversitesi Rektörlüğü, Sümerbank Yerleşkesi’nin dış lojmanlarından bir kısmını, 1935 tarihli Dış Usta Evleri’nin hepsini ve 1942 tarihli Dış Vazife Evleri’nin bir kısmını Kayseri Emniyet Müdürlüğü’ne devretti. Emniyet Müdürlüğü ise ilk olarak, tescilli lojmanların çamaşırhanelerini güvenlik sorunu oluşturuyor bahanesi ile yıktı. 2006 Şubat ayı başında ise, Erciyes Üniversitesi Rektörlüğü ve Kayseri Büyükşehir Belediyesi arasında, işletmenin bulunduğu arazinin Belediye’ye devrini ve 600 yataklı bir araştırma hastanesi yapılmasını içeren bir protokol anlaşması imzalandı. Büyükşehir Belediyesi ve Emniyet Müdürlüğü, tescilin iptali için yeni bir dava açtı, ancak bilirkişi raporları sonucu iptal gerçekleşmedi. Ancak, itiraz ve iptal davası sürecinin sona erdiği söylenemez. Koruma Kurulu'na yapılan başvuru bunun bir göstergesi.

Sümerbank Kayseri özelinde tartışılan belgeleme ve koruma girişimleri ve tescil sürecinden sonra açılan -ve hala süren- tescil iptali ve temyiz davaları, başta yerel yönetimler olmak üzere mimari mirasa ve kentleşme kültürüne verilen önemi yansıtıyor. Ardında, Kayseri kentini -ve neredeyse tüm ülkeyi- sosyal, ekonomik ve kültürel anlamda yeniden var eden bu anıtı hiçe sayarak sadece konumlandığı araziyi kentin içinde kalmış önemli bir rant alanı olarak görme düşüncesi olan bu yaklaşımlar, hem bu ülkeyi kuranlara, hem de bugün bu kentte gerek sanayileşmeyi gerekse de kentleşmeyi Sümerbank Fabrikası’ndan öğrenen Kayseri halkına karşı yapılmış büyük bir saygısızlıktan öte bir şey değil.

 
 Elektrik Santrali
 
 İşletme Binası Güç Kulesi

Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Neden Önemli?
Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, Birinci Beş Yıllık Sanayileşme Planı (1930) kapsamında Sovyetler Birliği'nden alınan 8,5 Milyon Türk Liralık krediyle kuruldu. Temelleri, 20 Mayıs 1934'te dönemin Başbakanı İsmet İnönü tarafından atıldı ve inşası 16,5 ayda tamamlanarak 16 Eylül 1935'de hizmete açıldı. Sovyetler Birliği’nde tasarlanan yapılar, betonarme ve yığma karma teknikle inşa edildi. Halk tipi, ucuz pamuklu kumaş üretmek için kurulan Sümerbank Kayseri Fabrikası, İşletme (34.262 m2), Müdüriyet (462 m2), Tamirhane ve Elektrik santrali gibi işletmeye yardımcı binalar (yaklaşık 4.000 m2), depolar ve sosyal tesislerin oluşturduğu 218.000 m2’si kapalı toplam 922.500'lik oturuma sahip. Hizmete açıldığı yıllarda, fabrikada 2.100 işçi ile 155 memur çalıştı.

Türkiye'de sanayileşme hareketini başlatan, devlet tarafından yapılmış ilk tesis olan Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, yapıldığı dönem ve konumu itibariyle, büyük bir devrimin eseri. Yapılış amacı, ekonomik ve sosyal işlevi, Türkiye Cumhuriyeti'nin uluslaşma çabalarıyla doğrudan ilgili. Bundan dolayı tesis, sadece Kayseri merkezli değil, o dönemde oluşturulmaya çalışılan “modern” Türkiye hakkında genel bir değerlendirme olanağı sağlıyor.


Elektrik Santrali, 1935 (C. Edige)

Tesis, sadece bir sanayi yapısı değil, ardında "modernleşme" hareketinin tetiklendiği kentsel ölçekte bir düzenleme olarak değerlendirilmeli. Türkiye Cumhuriyeti Devleti, modernleşme hedefi için, “Batılı” bir kent kurdu. Fabrika ve lojmanları bu “modern” ütopyanın somutlaştırılmış halidir. Tesis, o dönemde büyük bir gurur kaynağı oldu. Dolayısıyla “modern” olma ideali, toplumsal ülkü haline dönüştürüldü.

Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, toplumun Batılılaştırılmasında etkili oldu. Başta lojmanları olmak üzere tüm mekanları, kentin mimari ve sosyal kültürünü yeninden tanımlayarak; mekansal ve kültürel bir devrim gerçekleştirdi. Bundan dolayı Sümerbank Bez Fabrikası’nın, Kayseri kent kültürü için önemli bir mekansal “eşik” tanımladığı öne sürülebilir.

Tesis, kentsel mekanına olduğu kadar, ekonominin gelişimine de katkıda bulundu. Fabrika, işçisini çalıştırmaya başlamadan önce eğitti, onlara “zanaat" kazandırdı ve işlerinde uzman bireyler yetiştirdi. Bu bireyler, fabrikadaki çalışma sürelerinin ardından, özel girişimleri ile yeni tesisler kurdular ve başta Kayseri kenti olmak üzere tüm yurdun ekonomik gelişimine katkıda bulundular.

Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, aynı zamanda toplum düzenini de etkiledi. “Batılı” bir kent merkezinde bulunabilecek eğitimden, barınmaya her tür sosyal donatıyı içeren mekanlar, hem Sümerbank Yerleşkesi içinde yaşayanların, hem de kentin sosyalleşmesini sağladı. Fabrikada çalışmak için farklı yerlerden gelen herkes, ortak “çağdaşlaşma” hedefi için bir araya gelerek, yaşam ritüellerini, “modern” ülkülerle güncelleştirdiler.


Elektrik Santrali'nden İşletmeye Bakış, 1935 (C. Edige)

İnşa edildiği dönemde hem mekansal hem de kültürel olarak bir devrim özelliği taşıyan tesis, zaman içinde Kayseri kent kimliğinin önemli bir öğesine dönüştü. Özetle, Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, çağdaşlaşma arayışında olan bir toplumun, kendini yönetenler tarafından kurgulanan -yeni- “modern” kimliği içselleştirmesini ve yeni ilerleme geleneğinin benimsemesini sağladı.

Özellikle, 1935-1945 yılları arasında işletme binaları ile birlikte inşa edilen Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Lojmanları’nı sadece, bir sanayi tesisinin “sosyal konut” uygulamaları olarak değerlendirmek yetersizdir. Devlet, lojmanlar özelinde, -o dönemde- ulaşmaya “Batılı” ülke kentlerinin birinin bir örneğini inşa etti. 1930’lar Türkiye’si için bir ilk olan lojmanlar, aynı zamanda ülkenin ilk toplu konut uygulaması olarak da değerlendirebilir. Lojmanlar, sosyal donatılarıyla birlikte Kayseri kentinin -aynı zamanda yeni ülkenin de- mimari hafızası için mekansal bir devrim tanımlıyor. Konutlar, “modern” bireyin içinde gerçekleştireceği işlevin gerektirdiği büyüklüğe sahip mekanlardan oluşuyor. Lojmanları oluşturan konut bloklarının düzenlemeleri ise, kentin ilk şehircilik uygulamasıdır. Lojmanlar aynı zamanda, çevresini de şekillendirdi. 1950’li yılların başından 1971’e kadar, fabrikada çalışanların kurduğu kooperatifler ile, işletme çevresinde üretilen konutlara bir örnek oldular. Günümüzde, Yeni Mahalle, İkiyüz Evler, Bebek olarak bilinen mahalleleri kurdular.

 
 Giriş
 
 Elektrik Santrali

Sümerbank Kayseri Yerleşkesi Neden Korunmalı?
Bir kenti yaşamak, kültürü ile bütünleşmeyi ve içeriğini oluşturan her değeri içselleştirmeyi gerektirir. Kenti oluşturan mimari öğeler ise bu içselleştirme sürecinin mekansal deneyim aktarım merkezleridir. Bu bağlamda, Cumhuriyet’in ilanının ardından kentin yeniden kurgulanmasını sağlamış olan Sümerbank Yerleşkesi, Kayseri kent kültürüne dahil olmak için deneyimlenmesi gereken önemli mekanlardan birisi.

Sümerbank Yerleşkesi, işletme binaları, sosyal tesisleri ve lojmanları ile ayrılmaz bir bütün. Konumu ya da günümüzdeki yıpranmış fiziksel durumu ise, burada yapılmak istenenleri hiçbir biçimde haklı çıkaramaz. Yerleşkeyi var eden değerler, zamanın yıpranmışlığı ile yapılar üzerinde oluşmuş bozulmalardan çok daha önemli.

Elbette, korumak sadece basit anlamda restore ederek, onararak, kullanılmayan, anlamsız boşluklar yaratmak anlamına gelemez. Önemli olan, “modern” Türkiye'nin kurulmasında önemli rol oynamış, Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası ve Lojmanları’nın yıpranmışlıkları giderilerek kentin yaşamına dahil edilmelidir. Bu aslında, -başta Kayseri’de yaşayan- herkesin “çağdaş” bir kentli olarak, yaşadığı kentin tarihi ile yüzleşmesi; Sümerbank Yerleşkesi ve benzeri anıtları, onlarla mekansal paylaşımlar kurarak onurlandırmasıdır.
YorumlarYorum Sayısı: Henüz hiç yorum yapılmamışBütün yorumları forumda okuyun!
Bütün yorumları forumda okuyun!
Takvim
<<Haziran 2011>>
Pzt Sal Çar Per Cum Cmt Paz
    1 2 3 4 5
6 7 8 9 10 11 12
13 14 15 16 17 18 19
20 21 22 23 24 25 26
27 28 29 30      
Haber Bölümleri
Haber Kategorileri
Yayınlanan haberlere günlük olarak yukarıdaki takvimden, haberlerin kategorilerine ise aşağıdaki listeden ulaşabilirsiniz.