Brezilya’nın Curitiba kentinin eski belediye başkanının, gelişmekte olan dünya kentleri için sürdürülebilirlik konusunda mesajları var. İlk ders: Arabanızdan kurtulun!

Gelecek yıl, kentsel planlama ve ulaşım için basit ama dönüştürücü bir fikrin 35. yıldönümü. Brezilya’nın Curitiba kentinde hizmet vermeye başlayan yer üstü otobüs sistemi, ilkesel olarak metro sistemini temel alıyor, dahası bazı yönleriyle metroya kıyasla farklı avantajlar sunuyor. Çift körüklü olarak tasarlanan araçlar, ücretlerini önceden, camdan üretilmiş biniş tünellerinde ödeyebilen büyük miktardaki yolcuya hizmet verebiliyor, otobüslerin bir öncekini bir dakikalık zaman farkıyla takip ettiği iyi düzenlenmiş güzergahlar, araç trafiğinin sorunsuz akmasına olanak sağlıyor. Curitiba’nın bu transit sistemi, herhangi bir yeraltı hafriyatı maliyetine kıyasla ufak sayılacak bir belediye yatırımıyla gerçekleştirilmiş ve bugün günlük 2 milyon yolcuya hizmet veriyor.

Curitiba’nın otobüs sistemi hizmet vermeye başladığında, Jamie Lerner’in belediye başkanlığının henüz ilk dönemiydi. Bu yenilikçi fikirler, o zaman 37 yaşında bir mimar ve şehir plancısı olan Lerner’in, sadece iki dönem daha belediye başkanlığı ve Parana Eyaleti’nde iki dönem yöneticilik görevlerini üstlenmesinde rol oynamadı, ayrıca çağdaş planlama anlayışında ve o dönemde henüz belirmeye başlayan sürdürülebilirlik hareketinde ön saflardaki yerini belirledi. Gerçekten de, toplu taşıma çözümleri bir yana, Lerner, Curitiba’da katılım oranı bugün bile yüksek olan bir geri dönüşüm programını gerçekleştirdi. Tasarım hayatı ve politik kariyeri arasındaki dengeyi beceriyle sürdürmüş olan Lerner, 2003 yılından bu yana kendi adını taşıyan mimarlık firmasını çalıştırıyor. Lerner’i, bir taraftan bir grup Filipinli araştırmacıyı etkilerken, diğer yandan Birleşmiş Milletler’i temsil eden bir delegasyona sunum yaptığı, olağan hareketli bir gününde yakalamayı başardım. 2006 yılının Şubat ayında, Metropolis desteğiyle gerçekleştirilen Tropical Green konferansında değindiği noktaları irdelemek ve son zamanların fenomeni, hızla gelişen Çin ile ilgili fikirlerini almak için görüştüm.

Dünya, sürdürülebilirlik konusundaki sağduyulu yaklaşımınızı ilgiyle karşılıyor. Bu değerleri benimsemenizde başlangıçta hangi olaylar etkili oldu?

Mantıktı. Sürdürülebilirliğin bütüncül bir tartışma olduğunun farkına vardık. Çoğu kişi sürdürülebilirliğin sadece çevre dostu bina inşa etmek olduğunu düşünür. Bu da çok önemlidir fakat yeterli değildir. Öte yandan sürdürülebilirlik, yeni malzemeler, yeni enerji kaynakları veya geri dönüşümle de ilgilidir ancak bunlar da tek başlarına yeterli değildir. Tüm karbon emisyonlarının %75’lik bölümünden kentlerin sorumlu olduğu gerçeğini dikkate alırsak, etkin cevapları kentin içinde bulacağımızı görürüz. Bu çalışmayı kentlerin tasarımı temelinde yapmamız gerekir.

İklim değişimiyle, kent ölçeğinde mücadele için ideal plan nedir? 

İlk adım arabanızı daha az kullanmak olabilir. Kentler alternatif toplu taşıma sistemleri geliştirmek zorunda kalacaktır. İkincisi, çöplerin ayrıştırılması olabilir, bu sayede tek başınıza bile oldukça fazla enerji tasarrufu yapabilirsiniz. Üçüncüsü ise işinize yakın bir yerde yaşamak veya evinize yakın bir yerde çalışmak olabilir. Ve bu, kentlerimizin sahip oldukları daha başka bölmeler sebebiyle kilit sorundur.

Bunlar atılması zor adımlar gibi gözükmüyorlar. Elbette ünlü Curitiba otobüs sistemi de kulağa zahmetsizce gerçekleştirilmiş bir iş gibi geliyor. Bu şimdiye kadar geniş çapta benimsendi mi?

Şu anda, dünya genelinde 82 kentten söz edebiliriz. Bir kısmında farklılıklar gösterse de, genelde Curitiba’dakine benzer kullanımlar var. Hangi sistemin en iyisi olduğunu ortaya çıkarmakla uğraşmak bir yana, biliyorum ki kurulan sistem iyi olduğu sürece otobüs, metro veya hafif raylı seçeneklerinin her biri bu iş için uygun olabilir. Buradaki kilit nokta, asla aynı alanda rekabet etmemeleri gerekliliğidir. Birbirlerini bütünler olmalıdırlar.

Bir derecelendirme yapmaksızın, bu otobüs kavramını özellikle iyi uygulamış kentlere örnek verebilir misiniz?

Tümü tamamlanmış olmasa da Seul, Bogota, Mexico City, Los Angeles "orange line" (turuncu hat) ve pek çok Çin kentini sayabiliriz. Hatta Londra ve Paris gibi tamamlanmış metro ağlarına sahip kentlerde de iyi yer üstü sistemler düşünülüyor.

Otomobile bağımlı olamayız. Çoğu kez tekrarladığım bir benzetmenin konuyu anlatmak için çok uygun olduğunu düşünüyorum. O da şu: Otomobil kayınvalidemiz gibidir. Onunla iyi bir ilişkimiz olsa da hayatımızı yönlendirmesine izin veremeyiz. Bir başka deyişle, hayatınızdaki tek kadın kayınvalideniz ise bir sorununuz var demektir.


Curritiba Hızlı Otobüs Sistemi

Kentlerin tasarımından bahsettiniz ve bizler de yerküre genelinde yeni oluşumların ortaya çıktığı bir zamanı yaşıyoruz. Orta Doğu, Hindistan, Kore ve Çin’de ortaya çıkan yeni kentlere bakış açınız nedir?

Neden Avrupa kentleri pek çok Amerikan kentinden daha iyidir? Çünkü karma kullanımlara ve karma gelirlere sahiptirler. Bu kentler daha insancıl ve daha kozmopolittirler. Asya ve Orta Doğu’daki pek çok kent, varsıllar ve yoksullar için üretilmiş gettolardan ibarettir. Bu, bir arada var oluş açısından uygun değildir, aslında korkunçtur. Kentlerde yaşayan bazı insanlar, suçluları düşünmeksizin evlerinden çıkamayacak kadar güvenliklerinden ve korunmalarından endişe etmektedir. Gerçek anlamda esirdirler.

Amerika Birleşik Devletleri’nde, 6 Haziran’daki Sarasota Tasarım Konferansı gibi birçok yerde konuşmalar yaptınız ve yapacaksınız.

Bir kente gittiğimde, Curitiba’da yaptıklarımızı, bunun mümkün olduğunun kanıtları olarak anlatmaya çalışıyorum.

İletmek istediğiniz mesajı Amerikan dinleyicisinin özelliklerine göre uyarlıyor musunuz?

Hayır, bunu herkes anlar. Oklahoma City’de bile mesajı anlayanlar var. İnsanlar, neden karma kullanımlara ve iyi bir toplu taşıma sistemine sahip olmak gerektiği bağlamında kentlerin yaşam kalitesi kavramını anlıyorlar. Elbette mesajın farklı kentler için farklı anlamları vardır ancak temel düşünce, yapmakta olduğumuz şeyleri aslında yapmak zorunda olmadığımızdır. Bir değişimin olması kaçınılmazdır.

Tropikal Green içinde dünya genelindeki kentlere "hızlı akupunktur" uyguladığınızı ifade etmiştiniz.

Çoğu kentlerde gerçekten büyük değişimleri etkileyecek bazı odak noktaları bulunur. Bütün planlama sürecinin parçası olmasalar da bu noktalar kente taze bir enerji sağlayabilir. Bu yönüyle akupunktura benzer. Planlama zaman alır fakat bazen onu derhal gerçekleştirmek için fikirler önermeniz gerekir.

Bununla ilgili örnekler verebilir misiniz?
Nerede yaşıyorsunuz?

New York’ta.
New York’taki bir büyük akupunktur, kültürel kararlar ile dönüştürülmüş Chelsea, Soho veya Williamsburg gibi mekanlardır. Küresel bir plana bağlı olmadıkları gibi bütün kent planlama sürecini destekler ve sürece güç verir.

Paris’te I.M. Pei tarafından yapılan Louvre piramitleri de akupunktur için muhteşem örneklerdir. Tek bir hareketle, müzenin düzenlenmesi ve girişiyle ilgili 300 yıllık soruna çözüm getirmiştir. Bugünlerde benim yapmak istediğim de budur: Bir yere gitmek, insanlarla bir hafta çalışmak, bir veya iki fikir teklif etmek ve beğenilmesi halinde bunları gerçekleştirmek.

Kentler için bu denemelerin teşvik edilmesi bağlamında, mimar ve kent plancılarının seçilmiş pozisyonlarda görev almasının öneminden söz edebilir miyiz?

Zorunlu değildir. En önemli öğe iyi karar alma ve iyi bir ortak sorumluluk denkleminin varlığıdır. Mimar olan veya olmayan her belediye başkanı yeni fikirlere açık olmalıdır. Kentlerinin niteliklerini geliştirmekle ilgilendikleri sürece, her hükümet veya özel girişim ile çalışmak için orada olurum.

Bugün Curitiba’nın sorunlarının içinde, sizin 35 yıl önce öngöremedikleriniz bulunuyor mu?

Her kent, her an yeni sorunlarla ve her belediye başkanı yeni zorluklarla karşı karşıya kalır. Curitiba özelinde iyi olan, insanlarının yeniliklere alışmışlığı ve bunu her belediye başkanından talep edecek olmalarıdır.