Bir akşam vakti Cemal Reşit Rey’deki (CRR) bir toplantıya yetişmem gerekiyordu. Elmadağı’nı geçtim, Radyoevi’nin köşesinden Hilton’a yöneldim, her zaman yaptığım gibi. Tam CRR’ye doğru kıvrılacaktım ki, karşıma bir inşaat perdesi dikiliverdi. Baktım yolun yerinde yeller esiyor, “Convention Center” denen kongre ve fuar binasının yanındaki uzun merdivenlerden koşar adım aşağıya doğru uzandım. Neyse ki bu defa karşıma duvar muvar çıkmadı, yürünecek bir yer buldum diye sevinirken, kendimi bu defa azman bir çukurun içinde buldum. Bu çukur öyle sıradan bir çukur değildi. Koca araziyi yutmuş, neredeyse çevresindeki koca binaları da yutacak gibiydi. Hilton’un sınırlarından süslenince Lütfi Kırdar Kongre Merkezi adını alan binanın ve Açıkhava’nın dibine kadar uzanmıştı. Teptiğim yolu geri gitmeyi gözüm yemediği için atlaya zıplaya, çukurun öteki tarafına ilerlemeye çalıştım. Bu defa da çukurun nihayetinde karşıma dikilen çelikten bir duvar beni karşıladı. Bu zorlu yolculuktan geri dönmek imkansızdı. Üstünden, altından, kenarından bir çıkış yolu aradım. Ama nafile. Ne yaptımsa bir türlü öteki tarafa geçemedim. Tam umudumu yitirmek üzereyken duvarın bir yarığının esnediğini fark ettim. Binbir zorlukla, elbiselerimi yırtma pahasına, bu küçük aralıktan duvarın diğer tarafına geçebildim. Durum yazılanlardan, çizilenlerden çok farklıydı. Çukur binaların arasında ne var yoksa silip süpürmüştü.

Prost’un armağanı
Dönemin tanınmış mimar plancılarından olan Henri Prost, 1930’lu yılların sonuna doğru Atatürk’ün direktifi ile İstanbul’un planlanması işini aldığında kenti neoklasik bir tarzda yeniden biçimlendirmeye çalıştı. 19. yüzyılda gelişen kent merkezi Beyoğlu ile yeni yerleşim alanları, Nişantaşı, Maçka arasındaki büyük vadide stadyum, spor kulüpleri, gazino, çok amaçlı spor ve sergi salonu, tiyatrolar, fuar alanı ve parklar tasarladı. İlk aşamada Dolmabahçe’de sarayın aydınlatılması için yapılan, sonra kentin merkezine enerji sağlayan gaz fabrikası yerinden sökülerek Kağıthane’ye taşındı. Bu fabrikadan ve saray ahırlarından boşalan yere stadyum yapıldı. O tarihe kadar milli maçların oynandığı, bayramların kutlandığı yer Taksim’de işlevini yitirmiş olan topçu kışlasıydı. Osmanlı dönemini simgeleyen bu görkemli yapı yıkıldı. Yakınında bulunan mezarlıklar kentin sınırlarına taşındı. Spor ve Sergi Sarayı, kentin tek çok amaçlı salonu olarak, içinde spor karşılaşmalarından, yarışmalara, konserlerden sergilere kadar her türlü etkinliğin yer aldığı bir bina olarak programdaki yerini aldı. Açıkhava Tiyatrosu, Tenis Eskrim Dağcılık Kulübü, Belediye Gazinosu, fuar alanı gibi yeni düzenlemeler ve yapılar programda öngörülen işlevleri tamamladı. Bu planlama yöntemi daha sonra bir türlü bitmek bilmeyen yıkımlar ve bulvar açma hareketi ile günümüze kadar uzandı. Ancak Prost’un İstanbul’u 19. yüzyıl kapitalizminin biçimlendirdiği Avrupa kentlerine benzetme çabası başarılı olamadı. Kent hiçbir zaman bu tepeden inme planlama modeline uyamadı. Bu planın bir istisnası oldu: Kentin kozmopolit merkezi ile yeni gelişen semtler arasında gerçekleştirilen bu rekreasyon ve kültür alanı. Cumhuriyet’in İstanbul’daki en önemli şehircilik uygulaması olan bu alan Spor ve Sergi Sarayı, İnönü Stadyumu, Açıkhava Tiyatrosu, kırk yıllık gecikmeyle gerçekleştirilen AKM gibi devasa mimari projeleri kapsıyordu. Ancak bu müstesna alan 1950’lerden sonra, tıpkı bir boş arazi gibi kırpılmaya başlandı. Hilton 50’lerden sonra bu programla çelişen olağandışı bir uygulama olarak buradaki yerini aldı. Prost’un öngördüğü parkı ikiye bölecek bir biçimde yeşil alanın ortasına yapıldı. Tartışmalar bahçesinin halka açık olması koşulu ile çözüme kavuşturuldu. Kısa sürede işin seyri tamamen değişti. Kentin merkezindeki bu değerli kamusal alan -Hilton’un açtığı-gedikten sızan yatırımcılar tarafından kırpılmaya başlandı. Sheraton bu alanda yapılan ikinci büyük otel oldu. Askerler de Harbiye binasının sınırlarında yükselen orduevi ile yapılaşma zincirine katıldı. 1980’lerden sonra spor alanının, Tenis Eskrim Dağcılık Kulübü’nün üstüne Hyatt Regency oteli, yapılaşmaya kapalı olan ve parkın gelişme alanı olarak görülen araziye de Gökkafes inşa edildi. Spor ve Sergi Sarayı ise 1996’daki Habitat konferansı dolayısı ile kongre merkezine dönüştürülerek bir konsorsiyuma devredildi. Bir süre sonra sıra 19. yüzyıl yapısı olan Pasteur Hastanesi’ne geldi. Kolaylıkla bu kamusal düzenlemenin içine alınabilecek arazi bir şirkete satıldı. Bahçesine apartmanlar dikildi ve mülkiyet bölüştürüldü. Son olarak Harbiye’deki Muhsin Ertuğrul Sahnesi sessizce yıkılıverdi.

Vadi gitti, yöntem kaldı
Turizmcilerin merkezi otorite ile birlikte burada gerçekleştirdikleri program, bu kırpılma sürecinin de sonuna geldiğimizi gösteriyor. Bundan böyle Cumhuriyet’in en önemli şehircilik uygulamalarından birine sahne olan bölge “Kongre Vadisi” olarak anılacak. Bu vadi için öngörülen yeni işlevlerle birlikte tarihe karışacak. Buna karşılık İstanbul’da planlama hâlâ Prost’un 1930’lardaki yöntemleriyle gerçekleşiyor. Prost’un temsil ettiği planlama modeli öngördüğü gibi İstanbul’u dönüştüremedi ama kentin siyasal-profesyonel dünyasına hakim oldu. Bu model planlamanın iktidar erkine bağlı bir uzmanlık işi, teknik (ve sanatsal) bir uğraş olarak gelişmesine yol açtı. Bugün bu tepeden inmeci, kapalı planlama yöntemi kentte tersine bir gelişmeyi tetikliyor, katılım ve müzakere ortamı öngörmediği için kararların kamusal niteliğinin ortadan kalkmasına neden oluyor. Bu önemli kamu mekânının dönüşümü en az tiyatrocular kadar, şehir plancılarını, mimarları, akademik kuruluşları da ilgilendirmeli. Kent yönetimi kamu alanını uzmanlara açmalı. 70 yıl önce İstanbul’un “müzakere özürlü” olması, bugün de aynı şekilde olmasını gerektirmiyor. Dikkatinizi çekmek isterim: Bu defa bu projeyi gerçekleştiren mimarın adından bile söz edilmiyor!