Mersin-Akkuyu'da yapımı planlanan nükleer santral ile ilgili teklif verme süreci sonlandığında, Atomstroyexport-Inter Rao-Park Teknik (Rusya-Türkiye) ortaklığı dışında, şartname alan diğer firmaların teklif vermedikleri anlaşıldı.
Diğer firmaların teklif vermemesi ile ilgili kamuoyunda bazı değerlendirme haberlerine rastladık. Kanımca, diğer firmaları teklif vermemeye veya verememeye sürükleyen temel neden sanılandan farklıdır. Sorun, nükleer reaktör yakıtlarının yerleştirildiği, yani reaktör kalbinin yerleştirildiği basınç kabı üretiminin, dünyada Rusya dışında sadece Japonya'da üretilebilmesinden kaynaklanmaktadır. Bu firmanın sipariş listesi 2016 yılına kadar doludur ve Türkiye'ye sıra gelene kadar nükleer santralin üretime alınacağı hedeflenen 2015 yılı aşılmış olacaktır. Basınç kabı en iyi ihtimalle 2015'te yerleştirilmiş olsa dahi, lisanslama süreci ile beraber santralin devreye alınması en erken 2017'yi bulur.
Bu noktada da 2015 yılında başlayan 15 yıllık elektrik enerjisi alım garantisi ve garanti bitiminde sürenin uzayıp uzamayacağının yasada muğlak kalmış olması önem kazanıyor. Çünkü her bir senelik gecikme garanti süresinden bir yıl götürmektedir. Bu durumda, Rus-Türk ortaklığı dışında hiçbir firma alım garantisi 40 seneye uzamayan bir teklifi göze alamadı. 15 senelik garanti süresi üzerinden firmaların yapacağı hesabın, elektriğin maliyeti açısından kilovatsaat başına 60-70 yeni kuruşu aşabilmesi mümkündür. Bu durumda ise yapılacak tek şey, teşekkür mektubu sunmaktı. Yarışmaya katılmama nedenlerinden biri de, santrali kuran şirketin aynı zamanda işletmesi konusunda yatıyor. Yarışmanın usul ve esaslarını belirleyen yönetmelikte "Nükleer Güç Santrali Kurup İşletecek ve TETAŞ'a Elektrik Enerjisi Satacak Şirket'te aranacak şartlardan biri olarak teklif verenlerin bünyesinde nükleer santral işletmeciliği deneyimi olan şirket veya şirketlerin bulunması veya teklif sahibinin bu özellikte işletmeci şirket veya şirketlerle anlaşmasının veya anlaşma yapılacağına dair niyet mektuplarının bulunması veya teklif sahibinin santral teknolojisini sağlayacak olan şirket ile yapacağı eğitim veya süpervizörlük anlaşmasının veya anlaşma yapılacağına dair niyet mektuplarının bulunması şartı" belirtilmiştir. Bu açıdan, yarışmaya katılacağı beklenen nükleer santral tasarımcı firmalarla Türk ortak arasında yetki ve hisse paylaşımı açısından da sorunların aşılması gereği de söz konusu idi. Westinghouse, GE gibi nükleer santral tasarımcısı firmalar işletme konusuna hiç sıcak bakmadılar. Atomstroyexport ise bu sorunu nükleer santral işleten bir başka Rus firmasını da devreye sokarak aştı.
Yarışmanın sonlanmasına yakın ortaya çıkan küresel mali kriz olayın tuzu biberi oldu. Ancak, kanımca, şirketler yukarıda bahsettiğim nedenlerden dolayı zaten kararlarını vermişlerdi. Bilindiği üzere, TAEK yarışma için ölçütler getirdi. Salt bu ölçütler açısından bakıldığında ben Rus-Türk ortaklığı teklifinin TAEK ölçütlerine uygunluk olasılığını yüksek görmekteyim. Nasıl uygun derseniz: TAEK ölçütleri, Uluslararası Atom Enerji Ajansı (İng. kısaltılmışı: IAEA) güvenlik standartlarını norm olarak alır. Reaktör inşaatı ve işletimi lisansı bu normal temelinde yürüyen bir süreçtir. Atomstroyexport firması günümüzde VVER tipi reaktör pazarlamaktadır ve bu reaktörler Sovyet dönemi tasarımların aksine Batı tipi santraller tarifine girerler.
Nükleer teknolojiye sahip bazı ülkelerde bir nükleer reaktör tasarımı söz konusu ise bu tip bir santralin tasarımını yapan şirket, ülkesindeki nükleer düzenleme komitesinden, santralin kurulması ve çalıştırılması ile ilgili başvurudan bağımsız olarak, tasarım kabul sertifikası alır. Ancak bu aşamadan sonra santralin kurulması için lisans başvuru süreci söz konusu olabilir. Sadece ABD, İngiltere ve Japonya'nın nükleer kurullarından geçerek alınmış tasarım sertifikası, IAEA'ce de kendi güvenlik normları çerçevesinde incelenmeden kabul görmektedir. Çünkü bu ülkelerin mevzuatları, tasarımın yetkili kurulların detaylı değerlendirme sürecinden geçerek onaylanmalarını gerektirir. Bu süreçten sonra nükleer santralin kurulması için lisans başvurusu söz konusu olur. Rusya, Fransa, Almanya, İsveç gibi ülkeler nükleer santral tasarımı yapmış ve yapan ülkeler arasında olmakla beraber bu üç ülkeden biri değildirler. Bu gibi ülkeler yetkili kurullara, yeni tasarımlı reaktörün kurulması talebi aşamasında giderler. Bu ülkelerin yeni nükleer santral tasarımları da IAEA'ce detaylı değerlendirmeye tabi olmaktan ziyade inceleme sürecinden geçer. Bu açıdan IAEA güvenlik standardı konusu, birbirleri ile iç içe olmakla beraber, tasarım sertifikasından ayrı bir konudur. Ölçütlerde, güvenlik standardı ve lisanslamaya ilaveten bu açıdan bir ayırım da yoktur. Lisanslama konusunda sadece tasarımcı ülkenin mevzuatına uygunluğun arandığını görmekteyiz. Önerilen reaktör de Rusya'nın nükleer mevzuatına uygundur.
Önümüzdeki süreci irdeleyecek olursak, süreç yarışma olduğuna göre tek bir firmanın teklifinin iptale gerekçe olmaması beklenir. TAEK'in başvuruyu teknik açıdan olası reddi, bana göre iki nedene dayanabilir. Birincisi, IAEA güvenlik standartları ile tasarım sertifikası konusunu ilişkilendirmesi ile olabilir. Ancak ben bu iki kavram ve uygulamaların birbirlerinden farkının, yukarıda açıklamaya çalıştığım nedenlerden dolayı, ölçütlerde açık olarak konulmadığı düşüncesindeyim. İkincisi ise güvenlik standartları ile ilgili olarak muhtemelen teklifte belirtilen kategorik risk analizi değerlendirmelerinin yeterli bulunmaması ya da hatalı bulunması iledir. Bu bakımdan, TAEK ülkenin ileriye dönük enerji açığının kapatılması ve ekonomiye canlılık kazandırma yolunda, son derece kritik bir karar arifesindedir.
* Hacettepe Üniversitesi Öğretim Üyesi, Prof.Dr.