Kaşgar Eski Kent'te yıkım çalışmalarına başlandı.
Fotoğraf: Shiho Fukada, The New York Times

İpek Yolu'nun kuzey ve güney kolları, bin yıl önce Taklamakan Çölü'nün batısındaki bu vaha kentte kesişiyordu. Dünyanın en cesaret kırıcı dağ sıraları içinden geçen zorlu yolculuk rotalarının bitkin düşürdüğü tüccarlar, atlarının yükünü burada boşaltıyor, şehrin sıkışık sokaklarında safran ve sıva macunu satıyordu. Tıpkı develeri ipek ve porselenle yüklü Çinli tüccarların yaptığı gibi.

Bugün ise yol boyunca ilerleyen tüccarlara, Timurlenk ve Cengiz Han'ın bir zamanlar önce imrenerek vitrinlerine baktığı, daha sonra ise yağmaladığı çamur ve samandan yapılmış yapıları ve at arabalarının geçtiği sokakları incelemek için gelen turistler de katılıyor. Sorun ise, Kaşgar'ın bir kez daha yağmalanacak olması.

Mimar ve tarihçi George Michell'in 2008 yılında yayınlanan "Kashgar: Oasis City on China's Old Silk Road (Kaşgar: Çin'in Eski İpek Yolu'ndaki Vaha Kent)" başlıklı kitabında "tüm Asya kıtasının merkezinde görülebilecek en iyi korunmuş geleneksel İslam kenti" olarak tanımladığı Kaşgar'ın tarihi bölgesi olan Eski Kent'ten 900 aile tahliye edildi bile. Yetkililer, önümüzdeki birkaç yıl içinde, tabloyu andıran bu karmaşayı meydana getiren binalardan en az %85'inin yıkılacağını söylüyor. Yaklaşık 13.000 kişilik Uygur nüfusunun gölgeden uzaklaştırılması bekleniyor.

Boşaltılan bölgede, "yeni bir Eski Kaşgar" oluşturulacak. Orta yükseklikteki apartmanlar, plazalar, bulvara dönüştürülecek sokaklar ve antik İslam mimarisinin reprodüksiyonları, bu projenin parçaları olacak. Kaşgar Belediye Başkanı Yardımcısı Xu Jianrong, bir röportajında amaçlarının "Uygur kültürünü korumak" olduğunu belirtiyor. Her an yüzyıllık eski binaları yerle bir ederek binlerce insanı öldürebilecek büyük şiddette bir depremin meydana gelebileceği Kaşgar'da yıkım, acil bir gereklilik olarak görülüyor. Jianrong, bu koşullar altında vatandaşlarını korumak için aynı şeyi yapmayacak bir hükümet düşünemediğini de ekliyor.

Ancak eleştiriler, çok daha farklı kaygılar içeriyor. Tarihi koruma alanında faaliyet gösteren bağımsız bir grup olan Pekin Kültürel Koruma Merkezi yürütücüsü Wu Lili, "Kültürel ve tarihi açılardan bakıldığında bu çok aptalca bir plan," diyor ve ekliyor, "Kentliler açısından ise, tam anlamıyla acımasız."


Eski Kent, yavaş yavaş terkediliyor.
Fotoğraf: Shiho Fukada, The New York Times

Hatırlamak gerekirse Çin'in yeniden inşa edildiği günlerde de birçok tarihi kent bölgesi yıkıldı, bunların arasında antik yollar ve başkent Pekin'in avlulu evleri de vardı. Ancak Kaşgar, bu açılardan bakıldığında tipik bir Çin kenti değil. Hatta Çin güvenlik güçlerine göre, uluslararası cihat hareketine dahil olan bölücü Uygurlar'ın küçük fakat güçlü oluşumlar için kullandığı bir merkez Kaşgar. Bu nedenle İslam kültürünün antik merkezi "kalkındırılmak" isteniyorsa, gereken uyumun sağlanması için biraz zor kullanmak gerekeceği ortada.

Çinli yetkililerin planları için sunduğu açıklamalar ise biraz kafa karıştırıcı. Jianrong, Kaşgar'ı "Çin'in öncelikli turizm merkezi ve aynı zamanda zengin bir kültürel miras örneği" olarak tanımlıyor. Ancak yıkım planının, her yıl ortalama birkaç milyon turistin ziyaret ettiği Kaşgar'ın çekiciliğini de yerle bir etmesi, kaçınılmaz gibi görünüyor.

Aslında Çin, hem turistler için kenti daha çekici hale getirecek, hem de koruma alanında tüm ülkeleri teşvik edecek bir program olan ve İpek Yolu'nu Birleşmiş Milletler (BM) Dünya Kültür Mirası Listesi'ne dahil etmeyi amaçlayan uluslararası bir planı destekliyor. Ancak Kaşgar, Çin'in BM'ye sunduğu öneri listesinde yer almıyor. Pekin'le ilişkilerinin bozulmasından korktuğu için adının açıklanmasını istemeyen bir yetkili, Eski Kent projesinin devletin üst kademelerinde oldukça fazla destekçisi bulunduğundan bahsediyor.

Kaşgar'ı "Kalkındıracak" Dönüşüm Projesi
440 milyon Dolar'a mal olduğu söylenen proje, Çin hükümetinin küresel mali krizle baş etmek için kamusal projelere 584 milyar Dolar ayıracağını açıklamasının ardından, aniden başladı. Böylece yıllar önce başlayan Tarihi Kaşgar'ı yıkma faaliyetleri de devam edebilecek. Yaklaşık 8 metre kalınlığında ve 10 metre yüksekliğinde toprak bir set olan şehir duvarlarının neredeyse tamamı zaten yıkılmıştı. 1980'li yıllarda yine şehri çevreleyen hendek, ring biçiminde bir otoyol inşa edilirken silinip gitmişti. Daha sonra ise, Eski Kent'in merkezinden geçen bir ana cadde açılmıştı.

Yine de Eski Kent'in büyük bir kısmı hala ayakta denebilir. Hoparlör sisteminin kullanılmadığı kentte müezzinler, 40 kadar minyatür cami minaresinden ezan okumaya devam ediyor. Yüzlerce zanaatkar, hala bakır kaplara döverek şekil veriyor, ahşabı oyarak süslüyor ve kılıçları biçimlendiriyor. Onbinlerce Uygur da, el işi çınar kapılar ardında, köhnemiş kiralık dairelerde veya çiçekli avlulara açılan iki katlı evlerde yaşamaya devam ediyor. Yetkililer, planlamanın her aşamasında Uygurlar'ın fikrinin alındığını belirtiyor. Fakat bölgede yaşayan Uygurlar, sadece bölgeyi boşaltma takvimlerinin ve tazminat miktarlarının açıklandığı toplantılara, celplerle çağırıldıklarını anlatıyor. Her ne kadar yeni plan kapsamında evinden çıkarılan kentlilere aynı arazide yeni bir ev inşa etme olanağı sunuluyorsa da, bu yeni ev için gereken masrafların tazminat kapsamında bulunmadığından yakınılıyor. 56 yaşındaki bir adam, Hajji, "Ailem bu evi 500 yıl önce yaptı," diyor: "Tamamen çamurdan inşa edildi. Zaman içinde değişiklikler yapıldı evet, ama bu süre boyunca odaların hiçbirine dokunulmadı."

Uygur geleneklerine uygun olan Hajji'nin evinde fazla mobilya bulunmuyor. Çeşitli dokumalar duvarları, halılar ise yerleri örtüyor, birkaç yükseltilmiş alan ise uyumak ve dinlenmek için kullanılıyor. Kış odasının bir kömür ocağı var ve evin garajı, ailenin şeker, biblo ve değersiz süs eşyaları sattığı bir dükkana dönüştürülmüş. Altta dokuz, üst katta ise yedi odayla bu ev, yüzyıllar boyunca Kaşgar standartlarına göre bir malikane sayılabilecek özelliklere sahip olmuş.


19 yaşındaki Mahire (solda) eşinin ailesine ait 500 yıllık evde öğlen yemeğini yiyor. Evleri, devlet tarafından yürütülen depreme karşı güçlendirme planı kapsamında yıkılacak.
Fotoğraf: Shiho Fukada, The New York Times

Ancak Hajji ve karısı, bütün birikimlerini hasta olan çocukları için harcamış, bu nedenle onlara verilecek tazminat, yeni bir ev inşa etmeleri için gerekli olan masrafı karşılamayacak. Bu durumda, tek gelirlerini sağladıkları dükkanlarını kapatarak uzaktaki bir apartmana yerleşmeleri tek seçenek gibi görünüyor. Hajji'nin eşi, ismini söylemek istemiyor: "Bu ev bize ait. Burada birçok kuşak yaşadı ve yaşamaya devam edebilir. Ama bir apartman dairesine taşınırsak, her 50 ya da 70 yılda bir o bina yıkılacak. 'Çocuklarımıza bir apartman dairesini nasıl miras bırakabiliriz?' Hayatımızdaki en büyük problem, şimdi bu."

Müfettişler, aralarında en eski inşaat teknikleriyle yapılmış olan çamur ve saman evlerin de bulunduğu yapıların çoğunu "güvensiz" olarak sınıflandırdı. Belediye, güvensizliğin en kısa zamanda derecelendirileceğini ve yıkılması mecburi olan yapıların "depreme dayanıklı bir Uygur stiliyle" yeniden inşa edileceğine dair söz veriyor. Ancak Eski Kent'in yeni bölümünden üçünün, Uygur mimarlığına uygun olmadığı kararı çıkmış. Bu nedenle de, bu bölgelerdeki yaklaşık 2.000 ev yıkılıp yerlerine kamusal plazalar ve okullar yapılacak. En küçük evlerde yaşayan yoksul sakinler ise, Kaşgar'ın eteklerindeki "kutu gibi", beton sosyal konutlara kalıcı olarak yerleştirilmeye başladılar bile.

Eski Kaşgar'dan geriye ne kalacağı tam olarak belli değil. Xu Jianrong, Eski Kent'in tüm önemli yapıları ve alanlarının çoktan ülkenin özel koruma listesine alındığını ve onlara dokunulmayacağını söylüyor. "Yıkımda arkeologların bulunmasına da hiç gerek yok," diyor, "Çünkü devlet Kaşgar hakkında her şeyi zaten biliyor."

Kaşgarlı yetkililer, deprem hakkında endişelenmekte haklı. Geçtiğimiz Ekim ayında, merkezi kentten sadece 160 kilometre uzakta olan 6,8 şiddetinde bir sarsıntı meydana geldi. 1902'deki 8 şiddetindeki deprem ise, 20. yüzyılın en büyüklerinden biriydi ve 667 kişinin ölümüne neden oldu.


Fotoğraf: Shiho Fukada, The New York Times

Bazı kentliler ise, daha modern şartlarda yaşamak istediklerini belirtiyor. Eski Kent'in gizeminin kaynağı olan bin yıllık strüktürlerin, çöp toplama, kanalizasyon ve yangın muslukları gibi bazı temel ihtiyaçları imkansız kıldığı da göz ardı edilmemeli elbette. Bu noktada Xu Jianrong, yıkımın Uygurlar'a daha iyi yaşam koşulları getireceği ve onları doğal felaketlerden koruyacağını vadediyor.

Ancak yine de, yıkımda ve evlerin tahliyesinde sadece deprem korkusundan doğan aceleciliğin açıklayamayacağı bir zor kullanma seziliyor. Kent yönetimi, evini erken boşaltan sakinlere para ödülü sunuyor: 20 gün içinde evini boşaltana 30 Dolar, eğer tahliye 1 ay sürerse 15 Dolar. Evler ise, boşaltılır boşaltılmaz yıkılıyor, bu da sokakların "dişlerinden bazıları çekilmiş çene" görünümü almasına yol açıyor.

Kaşgar televizyonu ise, projeye her gece yayınladığı 15 dakikalık "bilgilendirici reklamlarla" katkıda bulunuyor. Programda, bölgenin sismik hareketliliğini yansıtan istatistikler ve yeni beton apartmanlarının önünde mutluluktan danseden Kaşgarlılar birbirine karışmış durumda. Bu sahneler eşliğinde yayına giren ses, "Kaşgar hiç bu kadar büyük bir organizasyon görmedi," diyor ve yapılacak yeni binaların dünya standartlarının da üstünde olacağından ve vatandaşların iktidar partisi tarafından etnik Uygur azınlığına gösterilen dikkat ve sıcaklığı, bu yeni projede tamamıyla hissedeceğinden bahsediyor.