Saraybosna'nın şehitliği tam merkezde yani kalbinde. 1984 yılında kış olimpiyatlarında kayak pisti olan yer şimdi şehitlik. Buradaki şehitler, sırp sniperleri ve topçularından korunmak için gece gömülmek zorunda kalmış.

Ömrümde görmek istediğim birkaç şehirden biriydi Saraybosna. Belki de görmeden iç bakışla gördüğüm bir şehirdi. İgman dağı semalarından Saraybosna Havalimanı'na uçağımız alçalırken yeşil bir örtü içinde karlar bekliyor sandık bizi, ancak şehitlikler bir çit gibi şehrin yamaçlarına giydirilmiş gelinlikti sanki. 1984 yılında Kış Olimpiyatları'nın yapıldığı İgman dağında kayak merkezlerinin beyazlığını hayal ettim. İnsanların kışın bu merkezlere akın etmesini. İlk durağımızda şehitlik. Alija İzetbegoviç'in mezarının ziyaret ettik. Tüm kelimeler burada anlamsızdı.

Saraybosna'nın kalbi Başçarşı'ya doğru yürümeye başladık. Başçarşı'ya yaklaştıkça farklı yüzyılların içinden geçiyor gibi hissediyorsunuz kendinizi. Meşhur Sebile doğru yol aldıkça Osmanlı'nın hala buralarda nefes alıp verdiğini hissediyorsunuz. Hanlarıyla, camileriyle çarşının Sebile akan tarafı tam bir Osmanlı şehrini andırıyorken ters istikamette Avusturya-Macaristan mimarisiyle süslenmiş binalar yükseliyor. Uç uca eklenmiş tarih adeta. Sıcak ve soğuk denizin birbirine karışmaması gibi.

Başçarşı'sı Meşhur
Latin köprüsüne uğramadan geçemiyoruz. Hani bir bahane vardı ya. Bir Sırp Milliyetçisi'nin Avusturya- Macaristan Veliahtı Ferdinand'ı öldürdüğü köprü. 1'inci Dünya Savaşı'nın sebebiydi. İşte orası... Arnavut kaldırımıyla döşenmiş Başçarşı'da önce börek ardından Çevap yiyoruz. Bildiğimiz köfte aslında. Dükkanın tabelasında futbolcu resimleri var. Çarşı'nın az aşağısında Galatasaray yazan bir lokanta görünce şaşırıyoruz. Bir zamanlar Galatasaray'da oynayan Tarık Hodziç'inmiş burası.

Başçarşı'daki dükkanlar tarihi mekan içerisinde. Dükkanların çoğu Gazi Hüsrev Vakfı'na ait, kira gelirlerinin çoğu hala bu vakfın. Avrupa'nın orta yerinde medreselerin aktif olduğunu, çok kaliteli eğitim verdiğini, halkın medreseye öğrenci yollamak için yarıştığını öğreniyoruz. Medresede dini eğitimin yanında, yabancı dil, sanat eğitimi, pozitif ilimler de veriliyor.

Delik Deşik Binalar
Kemal Baysak bizi uyarıyor; tarihi çarşının 92-95 yıllarındaki savaşta çok yara aldığını fakat savaştan sonra onarıldığını ekliyor. Üzeri delik deşik olan binaların yanından geçiyoruz. Bazı binalar savaşın korkunçluğunu, bıraktığı izlerle anlatmaya yetiyor. Savaştan sonra yardım ediyor Avrupa, Bosna'ya. Belki de bir tür vicdan aklaması yoluna gidiyorlar. 300 bin insanın canına kıymanın vermiş olduğu vicdan sızlaması. Saraybosna, dile kolay günde iki milyon mermi, iki bin bombanın düştüğü bir harabe görünümündeydi. Boşnaklar, o kadar onurlular ki savaştan bahsetmek istemiyorlar. Zayıf duruma düştüklerini konuşmuyorlar. Kimsenin de kendilerine acımasını istemiyorlar. Fakat savaşın izlerini şehirde okumak mümkün.

Bosna Hersek'in şehirlerini gezdiğinizde iki katlı binalar görürsünüz nehir boyunca. Yeşiller arasında bakımlı, onca yeşilliğe rağmen balkonlarından çiçekler dökülen bu toprakların insanlarının nasıl olup da birbirine kılıçlarını çektiğini anlamakta zorlanırsınız. Öyle ki eskiden aynı mahallede yaşayan Hırvat-Sırp-Boşnaklar köy köy ayrılmış. Bazı köylerden camiler yükseliyor, bazısından katedral veya kilise. Dini simgelerden köyün ne köyü olduğunu anlıyorsunuz. Savaştan sonra köylerdeki evlerine dönmemiş, dönememiş ev sahipleri. Kilisenin yükseldiği köyde, çiçeklerin köpürdüğü evler arasında bombalanmış, kaderine terk edilmiş harabe evler görürseniz muhtemelen o evin eski sahibi bir Boşnaktır. Aynı şey Boşnak ağırlıklı köyler için de geçerli. Bu yönüyle durum nazikliğini koruyor Bosna Hersek'te.

Günün sonu yaklaşırken meşhur kahvenin tadına bakmadan ilk günü geçirmek istemiyor insan. Ben ki kahveyle arası mesafeli olan biri olduğum halde Boşnakların kahvesine bayıldım. Küçük bakır cezvenin yanında kulpu olmayan fincanın içine konulmuş küp şeker, lokum, sigara ve kibrit minik tepside sunuluyor. Kahveyi kendiniz boşaltıyorsunuz fincana. Fincanların içinde ay yıldız sembolü var.

Şehide ninenin hayat tüneli
Bosna seyahatimizde ziyaret ettiğimiz en önemli mekan ve insanlardan birisi de Bosna Savaşı'nın seyrini değiştiren hayat tüneli ve bu mekanla birlikte ismi destanlaşan 81 yaşındaki Şehide Kolar nine idi. Saraybosna Havaalanı'nın altından geçen, Ilıca semtinde olan ve hala gülle ve mermi izleri bulunan müze halindeki Tünel'i gezerken heyecanlanmamak o günleri yaşamamak elde değil. Şehir, etrafını çeviren dağlardan topçu ateşiyle dövülürken, uluslararası hava trafiğine açık olan Saraybosna Havaalanı da BM tarafından tarafsızlık bahanesiyle giriş çıkışa yasaklandı. Müslümanların nefes almasının bile yasaklandığı, yiyecek, içecek ve ilaç gibi insani yardımların bile engellendiği bir sırada çaresizlik içindeki Müslümanların aklına havaalanının altından tünel açma fikrini getirdi.

Tünel için bugün 81 yaşında olan Şehide Kolar isimli nur yüzlü ninenin evinin altı seçilirken, tünelin özelliklerini ve Şehide ninenin fedakarlığını inkar edemeyiz. Bir çok insan bu teklifi geri çevirirken o seve seve kabul etti. 800 metre uzunluğunda, 1 metre genişliğinde 160 santimetre yüksekliğindeki özellikle gece her iki taraftan kazılarak başlanmış. Tünelin kazılması esnasında yağmur gibi yağan gülle ve mermiler altında Şehide nine, çevredekilerin dikkatini çekmemek için evini asla terk etmemiş. Bugün müze olarak kullanılan evinin altında bir de inek besleyen Şehide nine, kendisi oruç tutar gibi günlerini yarı aç geçirirken, tünel kazanlara, süt ve ayran ikram etmiş. Savaş esnasında yaralanan Müslüman direnişçilerin yaralarına merhem olmuş. Ailesinden herkes savaşa katılmış. 120 gün içinde kazma-kürekle kazılan, maden ocağına benzer ağaçlarla donatılan ve iğreti raylar döşenen tünelden şehre insani yardım, gönüllü ve cephane girişi sağlanmış. Saraybosna bu tünel sayasinde Sırplara karşı 4 yıl direnmiş...