Ankara'nın, 1923'te Türkiye Cumhuriyeti'nin başkenti olarak ilanı ve sonrasındaki gelişmeler, köklü bir siyasal ve sosyal değişimin fiziki çevresini yaratma gayreti ile dolu. Amaç, çağdaşlaşmak ve modern bir toplum kimliğinin genç Cumhuriyet'in vatandaşlarına kazandırılmasıydı. Buna uygun tasarlanmış yaşam çevreleri ve mekanlar, yeni başkentin tasarlanmasında öne çıkıyordu. Ankara yeni kurulan Cumhuriyet'in simge bir kenti olarak düşünülmüştü.

Kızılay Meydanı

Kızılay Parkı, 30'lu yıllar

Cumhuriyetin ilk yıllarında Bulvar ve Kızılay, çağdaş toplum beklentilerine ve kentsel yaşam standartlarına uygun olarak tasarlanmış olan temsil mekanlarıdır. Cumhuriyet'in önemli törenleri, yerel yönetimlerin etkinlikleri Bulvar ve Kızılay'ı 1940'lı yıllardan sonra Ankara'da toplumsallaşmanın mekanı haline getirmiştir. Cumhuriyetin yeni kurulan başkentinde kendini en coşkulu şekliyle gösterdiği özgün düzenlemelerden biri Atatürk Bulvarı olup, bunun en önemli odağı da Kızılay'dır.

Önceleri Kızılay yaşayan bir kent merkezi değil, bir simge mekandır. Özenle düzenlenmiş Güven Park ve Bulvar, bu simgeselliği en güzel şekilde ifade etmektedir. Ancak 1950'lerden başlayarak bu simge mekan dönüşmeye, bir kent merkezi kimliği kazanmaya başlar. Kızılay'ın 80 yıllık dönüşüm süreci, tarihsel bir perspektiften bakıldığında çok farklı sosyal, ekonomik, siyasal ve kültürel değişimleri yansıtmaktadır.

Osmanlı Bankası AŞ Ankara Şubesi

Osmanlı Bankası

Tasarımı Giulio Mongeri tarafından, ilk ulusal mimarlık üslubunda yapılmış olan Ulus'taki bu yapı Atatürk Bulvarı'yla İstanbul Caddesi'nin kesiştiği köşede 1926 yılında inşa edilmiştir.

Bodrum üzerine üç katlı olan yapıda, basamaklarla çıkılan zemin katın ortasında banka holü ile çevresinde çalışma alanları vardır. Dar bir dikdörtgen olan banka holünün üstü karelere bölünerek camla kapatılmış, süslü kornişlerle çerçevelenen uzun bir altıgen ışıklıkla örtülüdür. Bursa kemerlerinin bağladığı ayaklarla yanlardaki mekanlardan ayrılan hol ayrıca pencerelerden de ışık almaktadır. Yan mekanların yalın kirişleriyle strüktürü açıkça izlenmektedir. Birinci kat iki lojman olarak planlanmıştır. En üstte tüm katı kaplayan yarı açık bir teras vardır. Ana giriş İş Bankası'nda olduğu gibi yuvarlatılmış köşeden beklenecekken, yapının Atatürk Bulvarı'na bakan cephesi üzerindedir.

Binanın yalnız giriş cephesi, eğimle kısmen bozulmasına rağmen, simetriktir. Tüm ögeler simetri aksının iki yanında yinelenmiştir. Özellikle cumbamsı cephe çıkmaları bu simetriyi güçlendirmektedir. Diğer cepheler fonksiyonlarının gerektirdiği biçimde düzenlenmişlerdir. Taraklanmış taşla kaplı olan yapıda Osmanlı mimarlığından alıntı pencere düzenleri ve cephe bezemeleri görülür. Ancak cepheler, mimarın aynı bölgedeki diğer iki banka binasındakilere kıyasla daha yalındır ve süsleme ölçülüdür. İnce taş çerçeveler içine alınan birinci kat pencereleri kemerlidir. Kemerlerin içleri bal peteği desenli demirle kapatılmıştır. Kemer alınlıklarında birer işli rozet vardır. Üst kat pencerelerinin kemer içleri ve alınlıkları girift bitki motifleriyle kabartma olarak bezenmişlerdir. Bu pencerelerin üstlerini Selçuklu geometrik desenlerinin kapladığı kalın bir şerit birleştirmiştir. Yapısal sistemi betonarme iskelet olan binanın üstü kiremitle örtülü eğimli ahşap çatıdır.

İnhisarlar Umum Müdürlüğü ve Başbakanlık Binası



Zemin kat planı

Bugün başbakanlık olarak kullanılan yapı, 1934 yılında açılan uluslararası yarışmada birincilik kazanmıştır. 1937'de orijinal tasarımı değişikliğe uğrayarak kısmen inşa edilmiştir.

İnhisarlar Umum Müdürlüğü binası, Sedad Hakkı Eldem'in erken döneminde Modernizm çizgisine uygun en büyük kamusal yapısıdır. Mimar yarışmanın ardından projelendirdiği yapıyı Türkiye'deki ilk modern tasarım olarak nitelendirmiştir.

Proje, dört tarafı yapı ile çevrili büyük bir dikdörtgen avludan oluşur. İki karşılıklı kanat beş katlı ofis bloklarıdır. Diğer iki kanat giriş holü, oditoryum, toplantı odaları ve ön cephede garaj, servisler ve kafeterya gibi büyük mekanları içerir. Yapının çift sürme pencereleri mimar Ginter (DGSA) tarafından tasarlanmıştır. Binanın betonarme iskeletinin dolgu malzemesi taş ve tuğladır, dış cephe 4 cm kalınlığında pembemsi yapay taş ile kaplıdır.

Hariciye Köşkü

Hariciye Köşkü görünüş ve giriş detayı


Hariciye Köşkü zemin kat planı

Çankaya'da eskiden mevcut olan Hariciye Köşkü'nün yerine yapılan yeni köşk Mimar Seyfi Arkan tarafından Ankara civarında yeşil bir tepe üzerinde inşa edilmiştir. Eski Ankara evleri gibi geniş saçaklı olan yapının alanı istenilen büyük programa göre biraz küçük olmakla beraber, resmi ziyafetler için geniş yemek salonları bulunur.

Zemin katta iki girişi olan yapının ilk girişi resmi misafirler içindir. Bu katta ayrıca Dış İşleri Bakanı'nın ofisi, kabul salonları ve kış bahçesi yer alır. Zemin katta küçük bir alan kaplayan ikinci giriş ikamet kısmına aittir. Dış İşleri Bakanı'nın ailesi ile birlikte oturmasına izin veren bu köşkte misafir kabul ile ikamet alanları böylece ayrılmış ve aynı zamanda birbirine bağlanmıştır.

Birinci katta bakanın özel çalışma odası ve terasta geniş camlıklı bir kış bahçesi hariç, diğer odalar yatak odası olarak yapılmıştır. Proje ileride genişletilmek üzere düşünülmüştür.

Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi



Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi zemin ve 4. kat planları

1937 - 1939 yılları arasında mimar Bruno Taut tarafından yapılan binanın ana kütlesi bulvar boyunca, kuzey-güney doğrultusunda uzanmaktadır. Yapı, bodrum üzerine yüksek bir zemin ve dörder katlı kütlelerin birkleşmesinden oluşmuştur. Bunlar, birbirine kaydırılarak eklenen iki yatay kütle ve uçlarda, büyük mekanlar içeren iki dikey bloktur. Yuvarlatılmış bir duvarı ve tek bir köşe sütunu olan asimetrik giriş portiği yapıya modern bir görünüm kazandırmaktadır.

Ön cephede bodrum ve zemin kat rustik taş, orta kat düzgün kesme taş, yan kanatlar ise taş-tuğla karışımı bir örgü şekli ile kaplanmıştır. Arka ve yan cepheler sıvalıdır.

Bruno Taut bu yapısında erken Osmanlı döneminin taş-tuğla almaşık duvar örgüsü ve taşıyıcılarda turkuaz çini kullanımıyla Türk sanatına bazı göndermelerde bulunmaktadır. Konkav kornişler, girişte tek kolonun taşıdığı koruyucu çatının kavisle bitirilişi gibi detaylar ilginçtir. Korkuluk vb. demir aksamın tasarımı da yapının öteki ayrıntıları gibi Taut'a aittir.

Bazı yazarlara göre yapı, Orta Avrupa geleneği ile Türk etkilerinin bir sentezi olarak değerlendirilmektedir.

Şevket Pek Sağlık Yurdu ve Kira Evi


1937 yılında Mimar Seyfi Arkan tarafından tasarımı gerçekleştirilen, İstasyon Caddesi üzerinde numune hastanesi karşısında geniş bir arsa üzerinde 4 katlı olarak düşünülen bu binanın zemin ve birinci katı 10 yataklık özel bir hastane ihtiyacına göre düzenlenmiştir.

Zemin katı kapıcı odası, mermer döşemeli geniş bir hol, hasta kabul ve muayene odaları ve ayrıca hasta kabul kısımları tamamen ayrı, hastane ihtiyacını karşılayan, hasta mutfağı ve çamaşırlığı, kalorifer dairesini, ayrıca da otopsi odalarını ve ön cephede de iki küçük mağazayı içermektedir.

Birinci kat hasta yatak odalarını, gerektiğinde güneş banyosunu temin için geniş teraslı özel hasta kısımlarını, ameliyat odası ve teçhizatını içeren modern bir hastane olarak tasarlanmıştır. İkinci ve üçüncü kat ikişer daireli dörder ve üçer odalık kiralık ikametgahlara tesis edilmiştir.

Dairelerin kuzeye bakan taraflarına servis kısımları ve güneye de yatak odaları yerleştirilerek ön odalar geniş teraslarla manzaradan ve güneşten faydalanılmıştır. Binanın asansör ihtiyacı ve hasta asansörü için gereken büyüklükte uygun ve merkezi bir yer bırakılmış ve bilahare yapılması için tesisatı da düşünülmüştür. Binanın iskeleti betonarme, duvarlar tuğla, çatı ahşap, ön, arka cephesi sıvadır.

Çocuk Esirgeme Kurumu Apartman, Sinema, Havuz, Gazino ve Garaj Binası


Çocuk Esirgeme Kurumu Merkez binası yakınında Çocuk Sarayı ve Bahriye Caddeleri arasında çok eğimli bir arsa üzerine, kuruma gelir sağlamak üzere inşa edilen bina grubunun mimari Abidin Mortaş'tır. 1936 yılında açılan proje yarışmasında birincilik elde edilmesi sonucu, 1937 yılında inşasına başlanmıştır.

Bina grubu şehir planında en, boy ve yükseklikleri tamamıyla tahdit edilmiş olan bir alana, oldukça yüklü bir programın uygulaması ile meydana gelmiştir. Ana caddeye bakan kısımda zemin katı dükkanlara tahsis edilen, 3 katlı ve her katta 4 dairesi bulunan bir apartman yapılmıştır. Bu kısmın çatı katında hizmetçi odaları ve çamaşırlık ile kurutma terasları vardır. Bahriye Caddesi üzerindeki alçak kısım ise zemin katta bir tamir atölyesi ile aynı yüksekliğin içine sıkıştırılmış iki garaj katını, bunların üstünde de bir bekar apartmanı katını ihtiva etmektedir. Garajın her iki katında 20 araçlık yer bulunmaktadır.

İnşaat esnasında binanın bu kısmına projede bulunmayan yeni bir kat eklenmiştir. Programda caddeler üzerindeki bu bina parçalarından başka, arsanın orta kısmını kaplayacak şekilde bir kapalı yüzme havuzu ve müştemilatı ile bir sinema ve gazino yapılması istenmiştir. Yüzme havuzu, soyunma ve terapi odaları eğimli araziye gömülerek yapılmıştır. Sinema katında yerin darlığına rağmen fazla seyirci yeri temin edebilmek için giriş holü ön caddedeki dükkanların arka tarafına sığdırılmıştır. Balkon da yapılarak, sinema salonuna 600 kişi sığdırılması sağlanmıştır.

Belediyeler Bankası



Belediyeler Bankası, belediyelerin planlı imar işlevlerini finanse etmek ve lazım olan paranın borç alınarak bu işlere kefalet edilmesi amacı ile kurulmuştur.

Mimar Seyfi Arkan tarafından tasarlanan ve Sergi Evi karşısında düz bir arsaya 4 katlı olarak inşa edilen bu binanın bodrum, zemin ve birinci katları bankaya tahsis edilmiş, 2. kat İmar Fen Heyeti'ne, son kat da dört daireli bir ikamet katına tahsis edilmiştir.

Binanın iskeleti betonarme, duvarları tuğla, ön ve yan cepheleri Ankara taşı kaplamadır. Banka arsası dolma ve çürük olduğundan bina betonarme kazıklar üstüne inşa edilmiştir.

Cihan Oteli


Ankara'ya gelip giden yolcuların artması sonucu otel ihtiyacının doğması ile 1940 yılında Yüksek Mimar Samih Saim Akkaynak tarafından tasarlanmıştır. Birkaçı hariç, Ankara'nın bütün otelleri hanlardan ve apartmanlardan bozularak yapılmış ve hiçbiri otel olmaya uygun durumda değildi. Cihan Oteli Ankara'nın bir mimar tarafından yapılan ilk otelidir.

Yapı bir bodrum ve beş kattan ibarettir. Zemin katta geniş bir lokanta ve gazino salonu bulunur. Binanın her iki tarafında iki antresi vardır, bunlardan biri lokantaya biri otele aittir.

Adliye Vekaleti Binası



Zemin kat planı

Ankara'da, Vekaletler mahallesinin Kızılay bahçesi yakınındaki kısmına 1941'de inşa edilen Adliye Vekaleti binasının projesi imar ve yapı işleri başkanlığı proje bürosu tarafından düzenlenmiştir. İnşaatını Yüksek Mimar Müteahhit Bedri Tümay taahhüt etmiştir.

Jansen planına göre Yüksek Mimar Holzmeister tarafından düzenlenen Vekaletler Mahallesi'nin genel planında bu binanın işgal edeceği saha önceden belirlenmiştir. Büro, Adliye Vekaleti tarafından verilen ihtiyaç programına göre projeyi hazırlarken, mimar Holzmeister tarafından zamanında çok küçük olan tahsis edilen bu alan içinde, yersizlik yüzünden binayı İnhisarlar Vekaleti'ne çok yakın koymak durumunda kalmıştır.

Bina bir bodrum ve üç kattan ibarettir. Binanın dış cephe mimarisi mecburen etrafındaki diğer vekalet binalarına uydurulmuş ve o mimari sistemden farklı bir karakter verilmek istenmiştir. Bu sebeple binanın kitleleri ve diğer dış cephe mimari motifleri, diğer vekalet binalarınınkine çok benzer.

Anıtkabir


Türk Kurtuluş Savaşı'nın ve inkılaplarının önderi ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün Ankara Anıttepe'de (eski adıyla Rasattepe) yapılmasına karar verilen anıt mezarı için 1941 yılında bir proje yarışması açılması uygun görüldü. Önce bu yarışmaya sadece Avrupalı mimarların girmesi şartı koyuldu, fakat kamuoyundaki tepkiler nedeniyle yarışma Türk mimarlara da açılarak uluslararası duruma getirildi. Yarışmaya 27 yabancı ve 20 Türk mimar katıldı ve sonuçta 3 eser ödül verilmeye değer bulundu. Bunlardan biri Tannenberg Anıtı'nı yapan Prof. Johannes Kruger'in, biri Prof. Arnoldo Foschini'nin, biri de İTÜ Mimarlık Fakültesi hocalarından Prof.Dr. Emin Onat ile Doç.Dr. Orhan Arda'nın eserleriydi. Jüri, bu üç proje hakkında oy birliği ile karar vermişti. Ancak bu eserlerden hiçbirisini, ötekilere üstün görmemişti. Ayrıca, jüri bu üç eseri ayrı ayrı eleştirmiş, her üçünde de bazı değişiklikler yapılmasını öğütlemişti.

Durum oldukça hassas, üç projeden en uygun olanını seçebilmek zordu. Jüri bu üç projeyi niçin ödüle değer gördüğünü bildiren bir rapor vermişti. Hükümet bu konuda, görüşlerini aldığı birçok yetkili kişiye de dayanarak, Prof.Dr. Emin Onat ile Doç.Dr. Orhan Arda'nın eserini uygulamaya karar verdi. Bu kararın dayanakları arasında, şu düşünceler yer alıyordu: "Yarışmayı kazanan üç proje birçok yönlerden aynı değerdedir. Fakat bunlar içinde, iki Türk'ün yaptığı eser bu milli konuyu daha başarılı olarak ifade etmiştir. Bundan başka, jüri raporunda belirtildiği gibi, bu projenin araziye uygunluğu öteki projelerden çok üstündür."

Anıtkabir'in inşası 9 yıllık bir sürede 4 aşamalı olarak 1953 yılında tamamlandı. Yapımında, beton üzerine dış kaplama malzemesi olarak kolay işlenebilen gözenekli, çeşitli renklerde traverten, mozole içi kaplamalarında ise mermer kullanılmıştır. Anıtkabir'i oluşturan pek çok mimari eleman Türkiye'nin dört bir yanındaki illerden (traverten ve mermerler Kayseri, Çanakkale, Hatay, Bilecik, Afyon ve Adana'dan, 40 ton ağırlığındaki yekpare lahit taşı Osmaniye'den) getirilmiştir.

Anıtkabir'in genel mimarisi Türk mimarlığında 1940-1950 yılları arasındaki "II. Ulusal Mimarlık Dönemi" olarak adlandırılan dönemin özelliklerini yansıtır. Bu dönemde daha çok anıtsal yönü ağır basan, simetriye önem veren, kesme taş malzemenin kullanıldığı binalar yapılmıştır, Anıtkabir de bu özelliklere uymaktadır. İlk projede mozole iki katlı olarak tasarlanmış, ancak ekonomik nedenlerle ikinci katın yapımından vazgeçilmiştir.

Bu dönem özellikleri ile birlikte Anıtkabir'de Selçuklu ve Osmanlı mimari özelliklerine ve süsleme ögelerine sıkça rastlanır. Örneğin dış cephelerde, duvarların çatı ile birleştiği yerde kuleleri dört yandan saran Selçuklu taş işçiliğinde testere dişi olarak adlandırılan bordür bulunmaktadır. Ayrıca Anıtkabir'in bazı yerlerinde (Mehmetçik Kulesi, Müze Müdürlüğü) kullanılan çarkıfelek ve rozet denilen taş süslemeler Selçuklu ve Osmanlı sanatında da göze çarpmaktadır.

Pek çok özelliğiyle yapıldığı dönemin en iyi mimari örneklerinden biri olan Anıtkabir yaklaşık 750.000 m²'lik bir alanı kaplamakta olup, Barış Parkı ve Anıt Bloku olarak iki kısma ayrılır.

Anıtkabir yarışmasına katılan diğer projelerden bazıları:


Holzmeister'ın projesi


Necmi Ateş'in projesi


Paolo Vietti - Violi'nin projesi


Sedad Hakkı Eldem'in projesi

Büyük Sinema

Yenişehir Atatürk Bulvarı üzerinde Zafer Meydanı köşesindeki büyük arsaya sinema, iş hanı, pavyon ve otel kısımlarını içerecek olan yapılar arasında yer alır. Binanın projesi 1940 senesinden beri pek çok Türk ve yabancı mimar tarafından gerek sipariş, gerek de yarışma ile hazırlandığı halde arsanın koşulları sebebiyle tam olarak istenen bina tasarlanamamış, sonuç olarak komşu arsalar da alınarak daha geniş ve uygun imkanlar elde edilmiştir.

İlk aşamada sadece sinema kısmı uygulanan son proje Yüksek Mimar Abidin Mortaş tarafından hazırlanmıştır. Mimar, binanın bütün detaylarını ve dekorasyonunu hiçbir tesir altında kalmamaya çalışarak ve mümkün olduğunca orijinal ve özel motifler ve renkler seçerek hazırlamıştır.

Büyük sinema 1,550 seyirciye hizmet verecek şekilde tasarlanmıştır. Betonarme iskeletle inşa edilen yapıda sadece sinema salonu tavanı demir konstrüksiyonludur.

Hindistan Sefareti



Hindistan Sefareti zemin kat planı

Sedad H. Eldem ve Orhan Çakmakçıoğlu'nun tasarladığı yapının kontrol mimarı Nejat Ersin'dir. Nispeten mütevazi bir programa göre planlandırılmış olan bu betonarme karkas yapının alt katı elçinin kamusal görevlerine tahsis edilmiştir; üst kat konut olarak kullanılmaktadır. Arazi, Ankara'nın en güzel manzaralı yerlerinden birinde ve İngiliz Sefareti'nin karşısındadır.

Çok eğimli bir arazide bulunduğundan, binanın sokak cephesi iki, bahçe cephesi ise üç katlıdır. Binanın mimarisinde doğudan ilham alındığı belli olmakla beraber, bunun belirli motiflerle değil genel bir havayla elde edildiği görülmektedir. Ancak cephelerin üstündeki koruma saçağının çatı parapetinin önündeki durumu, Hint mimarisindeki klasik saçak şeklini hatırlatmaktadır.

Cephe düzeni seramik levhaların panolar oluşturacak biçimde düzenlenmesiyle gerçekleştirilmiştir. Ekonomik kısıntılardan ötürü, tasarımında öngörülen yapım özelliklerinin ancak bir kesimini içermektedir.

Eldem on yıl aradan sonra elçilik konutunun yanına bu kez de elçilik yapısını ekler. Söz konusu yapı tipik modüler cephe ve plan düzenine sahip brüt beton bir kütledir. Betonarme çerçeveye karşılık gelen modüler ızgara sistem, cephelerde, iç mekan kaplamalarında ve ankastre mobilyalarda ifade bulur. Geniş saçaklara ve dışa çıkmalı geniş pencere bölüntülerine yer verir.

Bir Cami



1967 yılında, Etimesgut Zırhlı Birlikler Okulu sahasında, Mimar Cengiz Bektaş tarafından projesi yapılan bu cami, gerek plan, gerekse form bakımından bu alanda yenilik getiren bir uygulamadır. Planı tek bir mekan teşkil eden cami tamamen yeni bir anlayışa göre düzenlenmiş, iç hacmin aydınlatılması, planı çevreleyen duvarlarda bırakılan dikey pencereler ve binanın örtüsünü teşkil eden kasetli planşe ile duvarlar arasındaki düzey, dar pencereler ile sağlanmıştır.

Cengiz Bektaş'ın askerlik görevini yaptığı sırada, tümendeki tecrübesiz elemanlarla ve çok dar imkanlarla uygulayıp gerçekleştirdiği bu küçük cami, klasik plandan ve klasik mimari elemanlar kullanılmadan başarılı eserler verilebileceğini ispatlamıştır.

Kaynaklar:
İnci Aslanoğlu; "Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı 1923- 1938", ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara 2001
Metin Sözen; "Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarisi", Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1996 Sibel Bozdoğan; "Modernizm ve Ulusun İnşası", Metis Yayınları, İstanbul, 2002
Çankaya Belediyesi
Mimarlık Müzesi
Mimarlar Odası Ankara şubesi
Arkiv
Wikipedia
www.anitkabir.info