|
Kartvizitinde sadece ressam yazan ilk Türk Nuri
İyem
 1915’ten
geçen haftaya kadar yaşanmış, içinden en çok resmin geçtiği bir hayat.
Kartvizitinde sadece ‘ressam’ yazan, yani hayatında resim yapmak dışında hiçbir
meslek edinmemiş; üstelik Paris bohemini yaşamamış, Avrupa müzelerini görmemiş,
kendi tarzını Türkiye’de oluşturup geliştirmiş ender ressamlardan biri.
Bir zamanlar ona ‘çok resim yapıyorsun, değerini düşüreceksin’ diyenler,
ürettiği 3500 esere rağmen Burhan Doğançay’la birlikte, yaşayan en pahalı iki
Türk ressamından biri seçileceğini tahmin edebilir miydi? Çok sevdiği hocası
Ahmet Hamdi Tanpınar’a göre, ‘Nuri adıyla tanıdığımız yaradılış mucizesi’ Nuri
İyem, geçtiğimiz cumartesi günü, 90 yaşında hayata veda etti. Şanslıydı; daha
yaşarken 1504 eserinden oluşan bir retrospektif sergiyle sanatseveri selamlamış,
2250 eseri sertifikalı bir şekilde dijital arşive alınarak gelecek kuşaklara
aktarılmıştı. Geride yüzlerce ‘anıt yüz’ünü, hüzünden isyana, teslimiyetten
dirence, insanlığın bütün hallerini gösteren kocaman gözlerini bıraktı.
Doktor Hüseyin Hüsnü Bey ve Melek Hanım’ın yaşayabilen ikinci çocuğu olarak
İstanbul Aksaray’da, 1915 yılında doğar. Söylediğine göre doğduğundan itibaren
de resme tutkuyla bağlanır. Çok sevdiği ve erken yaşta doğum yaparken ölecek
ablası Aliye ondan birkaç yaş büyüktür. Üç yaşındayken Cizre’de tropikal sıtmaya
yakalanan Nuri İyem’in, günaşırı gelen nöbetler sırasında, gözünü her açtığında
gördüğü yüz onunkidir. Çok güzel bir yüzdür bu. Hayatı boyunca yüzlerce yüz
içinde gözler resmedecek, belki her birinde o nöbetler sırasında karşılaştığı
gözleri arayacak, ama hiçbirini ablasının güzel ve anlamlı gözlerine
benzetemeyecektir.
Babasının peşinde Cizre, Diyarbakır, Sivas, Samsun, İstanbul, Mardin dolaşırlar;
ilkokula İstanbul’da başlar, bir ara annesiyle gittiği Arnavutluk’ta İtalyan
ilkokuluna gider, Mardin’de mezun olur. Bu arada her şeye bakar, bir ressam
gibi. Ablasının gözlerine, evlere, sokaklara, ağaçlara, bir çift gözün
görebildiği her şeye... Ve tutkuyla çizer. Bu yüzden çok dayak yer: 1920’li
yılların başı, Mardin. Evde resim yapmakta. O zamanın renkli kalemleri çabuk
kırılır, külüstür bir çakıyla açmaya çalışır, ama zordur. Aklına babasının
dolapta duran usturaları gelir, korkarak alır ve kalemlerini kolayca açar. Ama o
zamanın usturaları da kolay kırılır! Babasının ilk tokadında anlatmaya başlar
ama nafile...
Resim Hem Tutkusu Hem Suçluluk Duygusu
İstanbul Fatih’te Gelenbevi Ortaokulu’ndan sonra Pertevniyal ve Vefa liselerine
devam eder. Bitiremez. Çünkü aklı akademidedir, akademiye girmesi için de
ortaokul diploması gerekir. Diplomayı idareden aşırıp, kaydolur. Resim uğruna
çok yalan söyler Cizre’deki babasına: Liseyi bitirdiğini, onun çok istediği
tıbbiyeye girmek üzere olduğunu mesela... İstanbul’a izne gelen babası, gerçeği
öğrenince yıkılır. Ancak aile büyükleri ikna eder, ‘bırak sevdiği işi yapsın’
derler. Giderken şöyle diyecektir Haydarpaşa Garı’nda: ‘Bu mesleği seçmekle çok
sıkıntı çekeceksin. Türkiye’de ancak bir resim öğretmeni olabilirsin, bu da neye
değer bilmem ki...’ Yanılır.
Annesi ise onun ‘cehennemde yanacağını’ söyler durur. Sonraları onu cehennemlik
olmadığına, padişahların bile tek tek resimlerini yaptırdığını anlatarak ikna
eder ama namaza dururken ‘melaikeler gelmez’ diye resimlerin üzerini örtülerle
kapatmasını engelleyemez. Fatih Sultan Mehmed’in fetihten sonra söktürmediği
kiliselerdeki mozaiklerin sıvayla kaplaması gibi. Ailesinin bakışı yüzünden, çok
severek yaptığı resim, bir yandan da onu ‘hayırsız evlat’ yaptığı için suçluluk
duygusu olarak kalır içinde.
1933 yılında girdiği, Nazmi Ziya, Hikmet Onat, İbrahim Çallı ve Leopold Levy
atölyelerinde çalışıp, Ahmet Hamdi Tanpınar’dan teorik dersler alıp,
birincilikle bitirdiği Akademi’nin resim bölümü, çoğu onun gibi, ailesinin
rızasını almadan gelmiş gencecik insanlarla doludur. Ortaokuldan bu yana
müdavimi olduğu, Aksaray’dan köprüyü yürüyerek gelip, girişin 10 kuruş olmasına
da söylenerek gezdiği sergilerin sahibi Nazmi Ziya ve Çallı’dır. Dolayısıyla
ressam olarak bir onları bilir.
Ancak Akademi’de bakar ki, D grubu var, bağımsızlar var... Sergiyi hazırlayıp,
‘halktan korktukları için’ altı ay açamayan ressamlar kuşağı! İyem’e göre o
yıllarda ‘resim sanatı Akademi’nin bahçe kapısından dışarı çıkmaz.’ Önce sanat
ortamını yaratmak lazımdır. Görsel anlatımdan uzak yaşamış bir toplumun resimle,
heykelle hemen kaynaşması kolay değildir.
Ancak ailelerini atlatarak, parasızlığa göğüs gererek akademiye gelmiş
haylazların dayanışması, bilgi alışverişi de farklı olur. Okulun orta bölümünü
bitirip askerliğini yaptıktan sonra, 1940’ta yeniden Yüksek Resim Bölümü’ne
yazıldığında, Kemal Sönmezler, Selim Turan ve Avni Arbaş’la birlikte balıkçıları
ve liman işçilerini anlatan resimlerden ilk sergilerini açmaya karar verirler.
Turgut Atalay Güneri, Haşmet Akal, Agop Arad, Fethi Karakaş, Ferruh Başağa ve
Mümtaz Yener’in de katılımıyla, ‘Liman Şehri İstanbul’ sergisi, 1941’de Beyoğlu
Matbuat Müdürlüğü salonunda açılır. Sergi, Türk resminde ilk kez toplumsal
gerçekçiliği savunan Yeniler grubunun doğuşudur.
Cici Portre ve Ölü Doğadan Uzakta
Resimden başka hiçbir iş yapmayacağı ve ‘yeni’yi savunacağı için hiç de kolay
olmayacaktır hayat. Bir yandan dışarıdaki İkinci Dünya Savaşı koşulları, bir
yandan içerideki koşullar vardır: Yeniler’in resmi mercilerle ve okuldaki
‘eski’lerle savaşı... ‘Yarı yitik kuşak’ der onlara Erhan Karaesmen. Aşırı batı
hayranı olmadıkları, Paris sokaklarını arşınlayamadıkları için küçümsenirler.
‘Yüz yıla yakın geçmişinde sadece peyzaj, cici portre ve ölüdoğayla ilgilenmiş
Türk resmine gerçek Türk insanı unsurlu canlı doğayı getirmek’ gibi bir arayışa
girdikleri için etrafı ürkütürler.
Solculukla suçlanır, sürekli ihbar edilirler. İyem, hapse girer çıkar, toplam
bir buçuk yılını içerde geçirir.
İlk mahpuslukta henüz acemidir. ‘Ziyanı yok’ der, ‘azıcık kağıt, birkaç renkli
kalem nasıl olsa tedarik edilir, böylece bir başıma sabah akşam resim yaparım.
Sonra punduna getirir, bir iki fırça ve birkaç tüp yağlı boya da bulurum.’ Ancak
solculuk suçu ağırdır; çizik bile attırmazlar. Dayak umurunda değildir; bu
resimsiz haftalar hayatının en mutsuz dönemleri olur. Gardiyanlar, ‘Gördün mü,
burası eziyetli bir yer, aklını başına topla!’ diye uğurlar onu.
1946’da Fethi Karakaş ve Ferruh Başağa ile birlikte Beyoğlu Asmalımescit’te Önay
Apartmanı’nın çatı katını tutarlar. Türkiye’nin ilk özel resim dersanesidir
burası. Popüler, entelektüel bir ortam yaratırlar. Mekan öyle popüler olur ki,
kimi öğrencileri daha sonra polisin ihbarcısı çıkar.
Duvar Resminden Eser Kalmadı
Yine aynı yıl Beyoğlu’nda bir mağazanın üçüncü katında ilk kişisel sergisini
açan İyem, Yeniler’in 1947’den, dağıldıkları 1951’e kadar Fransız Kültür
Merkezi’nde düzenlediği sergilere katılır. 1948’de soyut resme yönelir. 1952’de
nü’ler ve portrelerden oluşan ikinci kişisel sergisini Maya Sanat Galerisi’nde
açar. Bu tarihten itibaren her yıl düzenli kişisel sergi açar, 1956’da Venedik,
1957’de Sao Paulo bienallerine katılır, 1959-70 arasında -biri İstanbul Belediye
Sarayı toplantı salonunun duvarında olmak üzere bugüne hiçbiri kalmayan- duvar
resimleri yapar, yazılar yazar.
Abdülkadir Günyaz’a göre, kartvizitinde ‘sadece’ ressam yazan ilk Türk
ressamıdır Nuri İyem. Giresun’da bir ders yılı bile sürmeyen öğretmenliği
dışında ressamlıktan başka iş yapmaz. Yolu Paris’e de düşmemiş, daha doğrusu ne
pasaport, ne fırsat verilip düşürülmemiş, bunu da çok önemsememiş bir ressamdır
aynı zamanda. Tanpınar, ‘onu ilk defa Deraine ile konuşturun, üç ay Matisse ve
Bonnard’la kalsın, Louvre ve Uffici müzesini gezsin, doya doya Cezanne’ı,
Rembrandt’ı görsün... Elbette ki peyzajları, o sükut musikisi, bize bu
temaslardan bir fecri şimali gibi zengin, şaşırtıcı ve sadece tabiat üstü
infilak halinde dönecektir’ diye yazar.
Ama o Türkiye’de, kendi resimlerini yapar, zenginlik açısından bir sıkıntı da
yaşamaz, kendini tekrar etmez. Figüratiften soyuta özgün tarzını yaratır. En çok
kadın portreleri, o yüzlerdeki gözlerle tanınır; Erhan Karaesmen’e göre bu
gözler, sanıldığı gibi sadece Anadolu kadınının değil, Meksika, Vietnam,
Kamboçya, dünyanın bütün kadınlarının gözlerinin birlikteliğidir. ‘Yarım kalmış
bir çığlık, tam umutsuzluk değilse bile dörtte bire indirgenmiş bir umut
çırpınışı, irkiltici bir protesto vardır o bakışlarda.’
Gıptayla Bakılan 61 Yıllık Evlilik
Etrafındaki genç ressamları sürekli eğitir ve özendirir Nuri İyem. Anlatımı
coşkulu, kendisi yakışıklıdır. Genç öğrencilere göre ‘ağabey değil, yarı ilah
gibi bir şey.’ O öğrencilerden biridir seramik sanatçısı Nasip Hanım. O yüzden
‘Nasip, karım olur musun?’ diye sorduğunda, gökyüzünde uçar gibi olur. ‘Peki
Nuri Abi!’ der. Annesi ve ablasından sonra farklı duygularla bağlandığı üçüncü
kadındır Nasip Hanım. 1944’te evlenirler ve tam 61 yıl sürecek bir hayat ve
sanat arkadaşlığına doğru yola çıkarlar. Kolay olmaz tabii; Nuri Bey’in arka,
Nasip Hanım’ın ön balkonu kapatıp atölye diye kullandığı, iki çocuğun salonda,
kendilerinin küçük bir yatak odasında yattığı, kedileri Piçiko’nun ortalarda
dolandığı günler öyle hemen geçmez. Yine de gıptayla bakılan bir 61 yıl
geçirirler; duygusal birliktelikle sanatsal yaratıcılığı birbirine karıştırmadan
hayatlarını sanata adayarak, onun için her türlü fedakarlığa katlanmaktan
yüksünmeyerek ve hep üreterek...
Kaynak: Hürriyet
Yazan: Emel Armutçu
|
