GG'nin yeni sergisi "Yazıyapı"
Yirmibir dergisi, Sayı 21, Mart 2004, Sayfa: 70-72

"Yazıyapı" sergisi mimarı imge olarak tipografiyi ele alıyor. Sergide yazının mimari unsurlarla güçlendirilmiş afiş tasarımları yer almakta. Zürich Museum för Cestaltung (Zürih Tasarım Müzesi) koleksiyonundan seçilen afişlerle hazırlanan sergi 20 Mart tarihine kadar Garanti Galeri'de görülebilir. 15 Mart'ta Mimar Sinan Üniversitesi Oditoryumunda bir konferans verecek olan serginin küratörü Andres Janser ile bir söyleşi yaptık. Aykut Köksal da söyleşiye katkıda bulundu.

XXI: Sergi yalnızca afiş örneklerinden oluşuyor. Sergiye adını veren "typotecture" anlayışı ise yalnızca afişlerde değil logo gibi grafik tasarımın öteki üretim alanlarında da görülebilecek bir yorum. Bu örneklerin sergi bağlamının dışında bırakılmasının özel bir nedeni var mı?

Andres Janser: "Yazıyapı" (Typotecture) sergisi Zürih Tasarım Müzesi için yapıldı ve ilk kez 2000 yılında Zürih'te sergilendi. Bu sergi, müzenin Poster Koleksiyonu'nun halen devam etmekte olan sergi dizisinin bir parçasıydı. Dolayısıyla da yalnızca posterlerden oluşması bilinçli bir seçimdi. Ama "yazıyapı"nın başka alanlarda da bulunabilecek bir kavram olduğu açık: logo gibi statik işlerde; televizyon reklamı, müzik video-klipleri (özellikle H5'in yönettiği ve Alex Gopher'ın söylediği "The Child") gibi hareketli imgelerde ya da (1959'da Alfred Hitchcock'un yönettiği ve jenerik tasarımını Saul Bass'ın yaptığı) "Kuzey Kuzeybatı" gibi filmlerin jeneriklerinde.

XXI: Grafik tasarımın modernizmden post-modernizme uzanan farklı dönemlerinde ve farklı tasarım ekollerinde "yazıyapı" anlayışları değişiyor mu?

AJ: Grafik tasarımda post modernizmi tanımlamakta zorlanıyorum. Eğer çağımızdaki multi-stilistik tipografiden, hatta şu iyice adı çıkmış "herşey uyar" yaklaşımından söz ediyorsanız, bunun tipografik tasarımda sıkça görülen oyunbazlığa arka çıktığını söyleyebilirsiniz. Bir anlatı olarak grafik tasarım, postmodernizm olarak adlandırılabilecek şeyle bir bağlantı daha kurar. Bu açıdan bakıldığında, "yazıyapı" anlatının kendisidir:

Anlatıya yatkın uzamsal alanlar sunar, böylece de bazen boyutlu tipografi denen şeyin ötesine geçer. Ancak: tipografinin kökleri yine de derin bir şekilde modernizmde gibi gözüküyor" 1910'ların görsel şiiri (1950'lerde fotoğraf tekniklerinin yardımıyla "resimsel tipografi" olarak yeniden ortaya çıkmıştı), konstrüktivizm, sürrealizm başlıca göndermelerdir.

"Yazıyapı"nın potansiyeli tekil tasarım ekollerinden ziyade kültürel sorunlara bağlı. Bir yandan, eğer Japonların ya da Çinlilerin alfabe temelli olmayan işaret sistemlerine bakarsanız, "batı dünyası"ndakilerden farklı temel ilkeler göreceğiniz açık. Zürih'teki Poster Koleksiyonu özelinde, ama aynı zamanda bu Asya kültürleri hakkındaki sınırlı bilgim yüzünden, bu sergi batı dünyasına odaklanıyor. Öte yandan burada "yazıyapı"nın, Pentagram'dan (ABD) İvan Chermayeff ve Michael Bierut, Almanya'dan Fons M. Hickmann gibi çağdaş tasarımcıların kişisel biçemlerinin bir parçası olduğunu görürsünüz. Bazı durumlarda "yazıyapı", kişinin alamet-i farikası bile sayılabilir. Hem Japonları hem de Takenobu Igarashi'nin alfabe işlerini, ya da Mihaly Biro'nun Macaristan'da, Avusturya'da ve sonra da Almanya'da önerdiği tasarımları düşünün.

XXI: Tipografi tasarımıyla (yazı tasarımıyla) mimari tasarım arasında belirli dönemleri işaret eden paralelliklerden söz edilebilir mi? Bu paralellikler "yazıyapı" yorumlarında da kendini gösteriyor mu?

AJ: ikinci Dünya Savaşından önceki modern döneme ait tipografik tasarımların çoğu mimariye, somut ve oldukça ağır yapılar olarak gönderme yapar: Taştan ya da betondandırlar. Görünümleri çoğu zaman anıtsaldır. Oysa aynı zamanda modern mimari hafifliğe ve saydamlığa yöneliyordu - bu fikirlerin hem kelime anlamlarında hem de birer benzetme olarak. Fütürist Fortunato Deperado ya da "konstrüktivist" Laszlo Moholy-Nagy ya da Alexander Rodtchenko gibi modernistleri düşünürseniz, dinamiği ve devinimi vurgulayan "yazıyapısal" işler de bulabilirsiniz.

Ne var ki mimari her zaman "yazıyapı"ya, yani tipografi "olarak" mimariye isteksiz yaklaşmıştır: mimari tarihinde harflerden yapılmış yapılara pek rastlanmaz. Yakın zamanlarda bazı mimarlar, altmışlı yılların sonlarında Robert Venturi'nin önerdiği gibi "Las Vegas'tan Öğrenmek" konusunda başarı gösterdi. Kısa bir "mimaride dilbilim" dönemi de oldu. Ama bugün, mimaride dev ekran ve dev panoya yeniden ilgi duyulmasını incelemek daha ilginç olabilir.

XXI: Sergide, mimariye (yapılaşmış çevreye) yönelik bir anlam alanı oluşturan tipografik yorumlarla mimariye gönderme yapmayan ve tipografiyi üçüncü boyutta nesneleştirerek farklı anlam alanları açan yaklaşımlar yan yana görülüyor. Bu farklılaşmanın serginin bütünsel bağlamı için bir sorun oluşturduğunu düşünüyor musunuz?

AJ: Mimari sorunları ele alan ya da mimari gerçeklere gönderme yapan işlerde "yazıyapı"nın bulunması şaşırtıcı değil. Burada sözcükler ya da harfler resimsel ikonlar haline geliyor. Bu bileşim, çok bariz olma ve totolojiye düşme riskini de barındırıyor. Ama yine de tipografik şekiller mutlak anlamda çok sık çıkmıyor karşımıza. Dolayısıyla da asıl önemli olan şey eğer tasarım iyi yapılmışsa o şaşırma anı.

Sergide saf uzamsal tipografiden bazı örnekler var. Makoto Saito'nun Ba-Tsu için yaptığı (1994) tasarım, biçimle içerik arasında hiçbir ilişki sunmaz örneğin. Bu iş, "yazıyapı" denen şeyin sınırında durur. Tam da bu yüzden, "marjinal" bir iş olduğu için seçildi. Ama daha genelde, sözcükleri "yazıyapısal" şekillere dönüştürmenin birkaç yolu var. Bu şekil kelime anlamında bir şekil olabilir: bir bina, bir şehir silueti ya da bir mobilya. Ama bir de mesajla tipografik biçim arasında bir bağ öne sürebilen mimari ilke var. Bu da ikonik değil, daha ziyade metaforik bir bağlantı: saydamlık fikri ya da bariz bir şekilde tipografiyle mimari arasındaki en güçlü bağı sunan yapı ("construction") fikri.