Bosna-Hersek’in güneybatısında yer alan ve Neretva Nehri’nin karşılıklı iki kıyısına yerleÅŸmiÅŸ olan Mostar Kenti, yüzyıllar boyunca üç ayrı etnik grubu; BoÅŸnak, Sırp ve Hırvatlar’ı bünyesinde barındırarak oluÅŸturduÄŸu kültür, din ve insan harmonisiyle Bosna - Hersek Bölgesi'nin en önemli, ve aynı zamanda da en fazla sayıda tarihi ve mimari esere sahip kenti olmuÅŸtur.

Bu yazı, Mostar Kenti’nde yürütülmüÅŸ olan 2000 yılına ait Yüksek Lisans Tezi, “Mostar’da Yeni YerleÅŸim Alanlarında Toplu Konut Üretim Örgütlenme ve Ä°ÅŸletme Modeli”ne ve tezin ortaya çıkarılabilmesi için yapılmış olan alan çalışmaları verileri ile Mostar 2004 Projesi kapsamında yapılmış olan çalışmalardan edinilmiÅŸ bilgi ve dokümanlara dayanılarak hazırlanmıştır.

Mostar kenti ve çevresi hakkında Osmanlı dönemi öncesine ait veriler oldukça sınırlı olmakla birlikte Mostar vadisinde rastlanan tarih öncesi ve Roma dönemine ait izler, bölgede çok eski çaÄŸlara ait yerleÅŸim olduÄŸunu kanıtlamaktadır. Buna karşılık kentin, Osmanlılar tarafından 1468 yılında kent yakınında yer alan Balagaj ve kulelerinin ele geçirilerek kurulduÄŸu bilinmektedir [1]. Bölgedeki Osmanlı hakimiyeti 400 yıl boyunca sürmüÅŸ, bu süre zarfında kent Bosna-Hersek Bölgesi’nin sancağı olmuÅŸtur. 19. yüzyılda Avusturya-Macaristan Ä°mparatorluÄŸu’nun egemenliÄŸi altına giren kent, 1918 yılından itibaren Yugoslavya’nın bir parçası haline gelmiÅŸtir. 1992-1995 yılları arasında yaÅŸamış olan Yugoslavya iç savaşıyla Yugoslavya bölünmüÅŸ, kent Bosna-Hersek’in sınırları içinde kalmıştır [2].

1992 yılında baÅŸlayan ve 1995 yılına kadar süren Yugoslavya iç savaşından sonra kent, Bosna-Hersek Bölgesi içinde en çok zarar gören ÅŸehirlerden biri olmuÅŸ, sadece, fiziksel ve ekonomik yapısı deÄŸil, sosyal yapısı da deÄŸiÅŸmiÅŸtir. UÄŸradığı fiziksel zararın yanı sıra simgesel anlamlarını da yitirmiÅŸ, kent nüfusunda azalmalar yaÅŸanmıştır. Ä°ç savaÅŸ yıllarına kadar yüzyıllarca bir arada yaÅŸamış olan Sırplar, BoÅŸnaklar ve Hırvatlar kopma noktasına gelmiÅŸ, savaÅŸ sonrasında, Sırpların büyük çoÄŸunluÄŸu kenti terk ederken, Hırvatlar ve BoÅŸnaklar arasında kent resmi olmayan sınırlarla bölünmüÅŸtür. Taraflar tarafından sınır kabul edilen Boulevard Caddesi’nin üzerinde yer alan yapılar, sınırın keskinleÅŸmesi baÄŸlamında herhangi bir restorasyon çalışmasına konu olmamışlardır (Åžekil 1) [2].

SavaÅŸ sırasında yaÅŸanmış olan yıkımın bir getirisi olarak kentte oldukça önemli bir oranda konut açığı ortaya çıkmış, çevre köy halklarının da savaÅŸ sonrasında Mostar’a göçü ile bu açık giderek büyümüÅŸtür. Sırpların kenti terk etmesi ve Hırvatlar ile BoÅŸnaklar arasında kent bütünü içinde resmi olmayan bir sınırın çizilmesi ile ortaya çıkan mülkiyet karmaÅŸası kentteki konut sorununun boyutunu arttırmıştır [2].

1995’ten günümüze gelinene dek kentin onarım ve restorasyonu için çeÅŸitli projeler ve uygulamalar yapılmıştır. Ancak kentsel anlamda kentin geliÅŸim bölgeleri ve yeni yerleÅŸim alanları için özellikle uygulama anlamında herhangi bir çalışma yürütülmemiÅŸtir. SavaÅŸ sonrasında bu anlamda yapılan çalışma kentin geliÅŸim aksını belirlemeyi, bu yerleÅŸim alanlarının sınırlarını çizmeyi ve yeni yerleÅŸim alanları için gerekli olan bilgileri kapsamaktadır [2].

Yaklaşık olarak 500 yıllık bir geçmiÅŸe sahip olan Mostar Kenti’nin geliÅŸimini üç ayrı aÅŸamada incelemek mümkündür (Åžekil 2). Kente ait tarihsel geliÅŸimin aÅŸamalarından birincisi, 1468-1878 arasında Osmanlı egemenliÄŸinde oluÅŸmuÅŸ kent dokusu, ikincisi, 1878-1908 arasında yaÅŸamış olduÄŸu Avusturya-Macaristan Dönemi’nin kentteki etkileri, ve son olarak üçüncüsü de, II. Dünya Savaşı sonrasında modern akımların etkisiyle ortaya çıkmış olan toplu konut mimarisi olduÄŸunu belirtmek gerekmektedir.

Sözü edilen bu üç aÅŸamanın doÄŸal sonucu olarak Mostar kenti hem DoÄŸu hem de Batı kültürünün etkilerinin rahatlıkla izlenebildiÄŸi bir sentez olarak ortaya çıkmaktadır. Kentin bugünkü durumu incelenecek olursa, kent merkezi ve çevresinde oluÅŸmuÅŸ olan tarihi dokuda Osmanlı etkileri yoÄŸun olarak hissedilirken, Avusturya-Macaristan Dönemi etkileri kentin daha çok batı kıyılarında gözlemlenmektedir. Toplu konut bölgeleri ise bütünüyle kent merkezi ve çevresinin dışında ve ağırlıklı olarak da taraflarca kabul edilmiÅŸ resmi olmayan sınıra göre Hırvat Bölgesi’nde yer almaktadır [2].

Mostar kentinde Osmanlı kent yerleÅŸimlerinin geometriden uzak yerleÅŸim düzenini izlemek mümkündür. Konut bölgeleri çarşı bölgesinden kesin bir biçimde ayrılmış olup, cami, okul, dükkan gibi günlük yaÅŸam için gerekli olan kamusal alanlara ait hizmetleri kendi içinde barındıran komÅŸuluk birimlerinden meydana gelmektedir. Tipik Osmanlı Konutu tarzındaki konut birimlerinin oluÅŸturdukları sokak dokusu kentin topografyası ile bütünleÅŸerek organik yapıyı daha da güçlendirmiÅŸlerdir (Åžekil 3). Genellikle iki katlı olan konut birimlerinin yükseklikleri, hacimleri ve kütle oranları hemen hemen birbirlerinin aynısı olmakla birlikte, gerek yapılar arası boÅŸ alanların gerekse de yapı birimlerinin sokak dağılımlarında herhangi bir geometrik tekrar gözlemlemek mümkün deÄŸildir [3]. Kentin eÄŸimi az olan bölgelerinde düze yakın bir biçimde devam eden sokaklar, özellikle doÄŸu yakasında bulunan çok eÄŸimli bölgelere gelince basamaklı bir biçim almaktadır (Åžekil 4). Organik sokak örgüsü ile oluÅŸmuÅŸ olan doku her ne kadar zaman zaman çıkmaz sokaklarla kesiliyor gibi gözükmekte de olsa, aslında çıkmaz sokaklar ile zenginleÅŸerek kendi içinde çözülmüÅŸ bir aÄŸ ÅŸeklinde kent bütününe yayılmaktadır [1].

Mostar, Avusturya-Macaristan Ä°mparatorluÄŸu’nun egemenliÄŸi altına girmesi ile birlikte sanayi dönemine geçmiÅŸ, kent sisteminin deÄŸiÅŸmesi kente büyük bir yapısal deÄŸiÅŸiklik de getirmiÅŸtir. Bu dönemde uygulanmış olan yeni kent planlama stratejileri doÄŸrultusunda kent, batı kıyısında bulunmakta boÅŸ alanlara doÄŸru geniÅŸletilirken, kent merkezinde yapılaÅŸmadan uzak durulmaya çalışılmıştır [2]. Izgara sistem yol ÅŸeması benimsenerek anıtsal caddeler ve baÄŸlandıkları merkezler oluÅŸturulmuÅŸ, inÅŸa edilen konut binaları da dahil olmak üzere tüm yapılar bu geometrik düzen birer parçası olmuÅŸlardır. Avusturya-Macaristan’lı plancılar getirdikleri bu yeni düzenlemeler hemen her nehir yerleÅŸmesinin özelliÄŸi olan kentteki asimetriyi bozmuÅŸlar ve kente yeni dinamikler katmışlardır [4].

Kentin doÄŸu kıyısındaki geçmiÅŸini ve içinde bulunduÄŸu durumu inceleyerek batı kıyısının geliÅŸimine iÅŸaret eden yeni devletin, gerek bürokrasisinde ve gerekse de yerel burjuvazisinde Avrupa’nın o dönemlerine ait eklektik, neogotik ve rönesans akımlarının biçimlendirdiÄŸi apartman bloklarına ciddi oranda talep oluÅŸmuÅŸtur. Avusturya-Macaristan Dönemi’nde kentteki para akışının hızlanması ve beraberinde nüfusun artması ile konut ihtiyacında bir artış meydana gelmekle kalmamış, kentin deÄŸiÅŸen sosyal ve ekonomik çehresinden ötürü apartmanlaÅŸma ve konutta standart kalitenin ötesinde lüks arayışını beraberinde getirmiÅŸtir [4].

Avusturya-Macaristan Ä°mparatorluÄŸu Dönemi’nde inÅŸa faaliyetleri ÅŸehrin batı kıyısındaki boÅŸ alanlara doÄŸru yayılmış olduÄŸundan, kent merkezinde bu döneme ait yapı, özellikle de konut örneklerine nadir olarak rastlanmaktadır. Dönemin konut örnekleri genellikle üç katlı yığma yapılar olup, içlerinde birden fazla ailenin yaÅŸayabileceÄŸi niteliktedir (Åžekil 5). Bu yapıların sokaÄŸa bakan cephelerinde, çoÄŸunlukla neo-klasik dönemin mimari özelliklerini gözlemlemek mümkündür [3].

Ä°kinci Dünya Savaşı sonrasında tüm Bosna-Hersek kentlerinde olduÄŸu gibi, uygulamaya geçen rejimin planlama ve mimari biçimleri kentsel geliÅŸimde ana aks olmuÅŸtur. Mostar’ın endüstriyel üretim kapasitesinin arttırılması ve hazırlanan altyapı projeleri ile kentin geniÅŸlemesi hedeflenmiÅŸtir. Yeni kurulan fabrikalarla kent, ÅŸiddetli göçlerin etkisi altında kalmış, demografik profili ciddi deÄŸiÅŸimlere sahne olmuÅŸtur [2]. Tam da bu noktada sosyalist Mostar’ın en önemli ihtiyacı konut yapıları haline gelmiÅŸtir. Bu konut gereksinimini karşılayabilmek için devletin planlama ve denetim teÅŸkilatı devreye girmiÅŸ ve yeni konut alanları böylece oluÅŸturulmuÅŸtur. Kentin doÄŸusunda yer alan Eski Kent (Stari Grad) ve çevresinin 19. yüzyıl boyunca giderek kalabalıklaÅŸmasının yanısıra, kentin batıya doÄŸru olan bu geliÅŸiminin Avusturya-Macaristan’lı plancıların öngörülerini doÄŸrular nitelikte olduÄŸunu söylemek mümkündür. Ä°kinci Dünya savaşı sonrası yaÅŸanan dönem, zamanın DoÄŸu Avrupa’sına egemen olan fonksiyonel estetiÄŸin özelliklerini taşıyan büyük ve modern konut blokları ile Mostar Kenti’ne de damgasını vurmuÅŸtur [4]. Kentin yeni tasarımcıları, kentin batı kıyısında oluÅŸturulmuÅŸ olan Avusturya-Macaristan aksları boyunca tekrarlayan modüllere ve prefabrikasyon yapılara ağırlık vererek kentin yeni ÅŸeklini belirlemiÅŸlerdir.

Bugün kent içinde sınır kabul edilen Boulevard Caddesi’nin batısında kalan Hırvat kesimi bütüne yakın bir oranda bu toplu konutlardan (Åžekil 6) oluÅŸmuÅŸ tam bir modern ÅŸehir görünümündedir. Mevcut toplu konutların ilk örnekleri daha çok az katlı ve uzun bloklardan oluÅŸan ve konumlandırılışlarıyla iç avlular oluÅŸturulan sistemlerdir. Bu örnekler içinde “U” ve “L” avlulu blok sistemlerine de rastlamak mümkündür.

Ä°nÅŸa edilmiÅŸ olan toplu konut örneklerinin tarihleri günümüze yaklaÅŸtıkça kat adetleri artmış ve bloklar giderek noktasallaÅŸmışlardır. Ä°nÅŸa edilen ilk örnekler klasik sistem betonarme yapılar olarak uygulanmışken, geç dönem örnekler arasında prefabrikasyon hızlı üretim teknolojilerinin kullanıldığının gözlemlenebileceÄŸi söylenebilmektedir. Toplu konut alanlarında otopark, yeÅŸil alan gibi öÄŸeler düÅŸünülerek gerekli boÅŸluklar bırakılmaya çalışılmıştır. SavaÅŸ öncesinde inÅŸa edilmeye baÅŸlanmış olan ancak savaÅŸ sırasında kesintiye uÄŸrayarak yarıda kalan toplu konut örneklerinin pek çoÄŸu bugün yaÅŸanmakta olan ekonomik sıkıntılar nedeniyle hala tamamlanamamıştır [2].