The Global Studio 1: ZEYREK
25 Haziran–8 Temmuz 2005
18 Temmuz 2005 tarihli Arkitera köÅŸe yazısında Hüseyin Yanar’ın “Türk ve Fin Kırmızısı: Starlık Üzerine” baÅŸlıklı yazısına eÅŸlik eden kıpkırmızı yapı, okuyucunun ilgisini çekmiÅŸ olmalı: Helsinki Teknoloji Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’nde bir okul projesi olarak baÅŸlayıp, yerel halkın da katılımıyla gerçekleÅŸen Senegal Kadınlar Merkezi. Proje, UIA Mimarlık Kongresi sırasında “The Global Studio” baÅŸlıklı programla baÄŸlantılı olarak sergilenmiÅŸti.
Projenin müelliflerinden Saija Hollmén’in yanısıra, 20 ülkeden katılan 100’ü aÅŸkın öÄŸrenci, akademisyen ve uygulamacı Global Studio’da buluÅŸarak, yoksul kesimler için toplumsal projeler üretmek üzere yoÄŸun bir çalışma yürüttüler.
Sydney Üniversitesi’nden Anna Rubbo'nun giriÅŸimiyle düzenlenen Global Studio, BirleÅŸmiÅŸ Milletler’in “Yeni Binyıl için GeliÅŸme Projesi” (UN Millennium Development Project)(1) kapsamında Columbia ve Roma Üniversiteleri’yle beraber geliÅŸtirilip, daha sonra Türkiye’den Ä°TÜ, ODTÜ ve MSGSÜ Mimarlık Fakülteleri'nin katılımıyla TaÅŸkışla’da gerçekleÅŸti.(2)
Yeni Binyıl için GeliÅŸme Projesi
BirleÅŸmiÅŸ Milletler’in söz konusu projesi, 2020 yılına kadar dünyada yoksullluk, açlık, hastalık, cinsel ayrım, eÄŸitim ve çevre sorunlarını azaltmaya yönelik küresel bir giriÅŸim. Bu hedefleri hayata geçirmek için oluÅŸturulmuÅŸ 10 çalışma kolu (UN Task Force) var. Global Studio, insan yerleÅŸimleriyle ilgili, özellikle kentlerin gecekondu ve slum bölgelerindeki yoksulların çevre ve yaÅŸam koÅŸullarını iyileÅŸtirmeye yönelik çalışma kolu tarafından geliÅŸtirilmiÅŸ bir program. Çalışma kolunun “Kentte bir Yuva” adıyla yayınlanan raporunda(3) bu yöndeki iyi niyetlerin yeterince söze döküldüÄŸü; Habitat ve Gündem 21 gibi giriÅŸimlerle yükselen umutların eyleme geçebilmesi için, hükümetlerin ve uluslararası kuruluÅŸların önce kent yoksullarını dinlemesi, ve dinlemekle kalmayıp, bu kesimleri politika oluÅŸturma ve yatırım süreçlerinin merkezine alması gerektiÄŸi savunuluyor.
Global Studio’nun tanıtım metinlerinde vurgulanan noktalar, kabaca ÅŸöyle: Günümüzde yaklaşık 1 milyar kiÅŸi gecekondu, slum ve benzeri yapılaÅŸmada yaÅŸamını sürdürmekte –ki bunun 56 milyonluk bölümü geliÅŸmiÅŸ ülkelerde yer alıyor. EÄŸer köklü önlemler alınmazsa, bu sayıların 2020’ye kadar iki katına çıkması beklenmekte. “Kent yoksulları” olarak anılan, gelir düzeyi bakımından kentlerin en alt %20’sini oluÅŸturan kesimlere yönelik mesleki çalışmalar yetersiz. Tasarım odaklı mesleklerin, Yeni Binyıl Projesi GeliÅŸme Projesi hedeflerinin gerçekleÅŸmesine katkıda bulunabilmeleri için, yoksul kesimlerle yakın iÅŸbirliÄŸine dayalı yeni eÄŸitim ve uygulama biçimlerine yönelmesi zorunlu. Ä°lki Ä°stanbul’da gerçekleÅŸen Global Studio’nun bu doÄŸrultuda bilinç oluÅŸturması ve toplumsal hedefli tasarım projelerini teÅŸvik edici olması bekleniyor.
Kongreden bir hafta önce baÅŸlayıp kongre sonuna kadar süren Global Studio, 3 bölümden oluÅŸuyordu: Uluslararası bir öÄŸrenci atölyesi (charette), kongreye eklemlenmiÅŸ “People Building Better Cities” temalı sempozyum ve ardından eÄŸitim, uygulama ve toplumsal geliÅŸme gündemlerinin tartışıldığı kapanış forumu.
Charette
Charette’in konusu, Ä°stanbul Zeyrek'te yaÅŸayan yoksulların yaÅŸam koÅŸullarını iyileÅŸtirmeye yönelikti. Global Studio’ya katılmak üzere 32 üniversiteden seçilerek gelmiÅŸ, mimarlık ve planlama disiplinlerinden (çoÄŸu yüksek lisans programlarından) 65 ögrenci, konferans boyunca sıkı bir program izlediler. Zeyrek ve Ä°stanbul üzerine, ve genelde kentlerle yoksul yerleÅŸimlere yönelik ön konferanslara katıldılar, Zeyrek’in sosyal yapısı ve mimarisi üzerine gözlemlerde bulundular, küçük gruplar halinde hanehalklarıyla görüÅŸtüler, ekip içi iÅŸbölümlerini yaptılar ve Zeyrek için önerilerini geliÅŸtirdiler.
Çalışmanın, tarihi Zeyrek mahallesi gibi UNESCO Dünya Mirası listesinde bulunan deÄŸerli bir koruma bölgesinde yürütülüÅŸü, konuyu hem karmaşıklaÅŸtıran hem de tasarım boyutunda derinleÅŸtiren bir etkendi. EÄŸitimde iÅŸlenen çoÄŸu proje konusunun toplumsal gerçeklikten kopukluÄŸu düÅŸünülürse, burada katmerli bir gerçek yaÅŸam tablosu, bir sahicilik söz konusuydu. ÖÄŸrenciler bir yandan maddi yoksulluk ile kültürel varsıllığın kolay uzlaÅŸmaz gerilimini, bir yandan da kullanıcı kitlesiyle doÄŸrudan diyaloga girmenin ve yabancı bir kültürle yüzleÅŸmenin düÅŸünceyi olgunlaÅŸtırıcı yönlerini keÅŸfettiler.
Katılımcı tasarım ve planlama için gerçek kullanıcıların yanısıra yerel yöneticiler ve kuruluÅŸlarla iletiÅŸim, Global Studio’nun önemsediÄŸi araçlardan biriydi. Zeyrek’te charette öncesi yürütülen odak grup çalışmaları ile proje aÅŸamasında mahalle sakinleri ve muhtarlarla yapılan görüÅŸmeler, gözlem ve kararların halktan kopuk ekspertiz alışkanlıklarıyla yürütülmeyip, ilgi gruplarına söz tanınması bakımından yararlı oldu.(4) Bu kısa süreli çalışmanın öncülleri, Zeyrek üzerine yayınlanmış kapsamlı bir araÅŸtırma ve plan önerisinde mevcuttu; Ä°TÜ’nün bu yöndeki birikimi, çalışmanın altyapısını saÄŸladı.(5)
Çalışma sonunda üretilen projelerde, alandaki tescilli yapıların koruma ve yenileme sorunlarına girilmeden, mahallelinin yaÅŸam standartlarını yükseltecek örgütlenme modellerine, kentsel tasarım önerilerine ve küçük ölçekli müdahalelere odaklanıldı (Resimler 2, 3, 4).
GeliÅŸtirilen önerilerin ortak paydası, tarihi dokuların yenilenmesinde sıklıkla baÅŸvurulan “kibarlaÅŸtırma” projelerinden kaçınılması idi. Dolayısıyla, Zeyrek’in mevcut sosyal dokusu ve yaÅŸam özelliklerinin iyileÅŸtirililerek sürdürülmesi için iÅŸ ve eÄŸitim olanakları yaratacak müdahaleler ön plandaydı. ÖrneÄŸin resimlerde yer alan bir proje, Ä°stanbul’un tarihi kent içi bostanları geleneÄŸinden yola çıkarak, binalar arasındaki artık alanların üretim bahçelerine dönüÅŸmesini önermekte; böylece mahalle için iÅŸ ve gelir olanakları yaratmanın yanında, izleri bilinen sulama kanallarıyla birlikte kent hafızasını da canlandırmayı hedefliyor. Mahalleliyi yerinde tutma yönündeki ortak eÄŸilime karşılık, Zeyrek nüfusunun göçle gelen ve imkan bulduÄŸunda yer deÄŸiÅŸtiren dinamik yapısının gözetilmesi de kaçınılmazdı.
Zeyrek’in bu bakımdan kimi yoksul kesimler için geçici bir kapı iÅŸlevini görürken, gerek taşıdığı kültür mirası gerekse yürürlükteki idari bölünme ve planlama sınırlarını aÅŸan fiziki bütünlüÄŸüyle, ÅŸu anki kabına sığamayışı da bir gerçek. Bu gözlemden yola çıkan bir diÄŸer projede, müdahale alanı BozdoÄŸan Kemeri’nden Cibali Kapı’ya kadarki bütünlük içinde ele alınmaktaydı. (Projelerin, grup yürütücüleri ve öÄŸrenciler tarafından en kısa zamanda belgelenerek yayınlanacağını umuyorum.)
Taskışla’nın çatı atölyelerinde yürütülen projeler, olaÄŸan grup içi kritikler dışında, tartışılmak üzere dört kez sunuldu: gruplar arası ilk eleÅŸtiri oturumuna, iki farklı jüriye ve son olarak da Zeyrek halkına. Son jüride, kongrenin ana konuÅŸmacılarından konuklar da davetliydi. Molla Zeyrek Camii’nin (Pantokrator Kilisesi) önünde Zeyrekliler için düzenlenen sunuÅŸa ise Fatih Belediyesi BaÅŸkanı, muhtarlar, belediyeden teknik elemanlar ve basın mensupları katıldı. Zeyreklileri en yoÄŸun temsil eden kesim, çalışma süresince grupları yakın takibe alan çocuklar oldu; içlerinden birkaçı toplantıda kendi deneyimlerini de sundular.
Projelerin halka sunumu sırasında, Global Studio’nun Zeyrek’te bıraktığı izler de ortaya çıkmıştı: Zeyrekli çocuklar tarafından resimlenen bir duvar. Belediye tarafından düzenlenen oyun alanı, zemin döÅŸemesi ve bu toplantı için alınıp benzeri toplantılarda kullanılması dileÄŸiyle hediye edilen sandalyeler. Bu yöndeki ilk kapsamlı toplantının en kısa zamanda, Cengiz BektaÅŸ’ın mahalleliye Kuzguncuk deneyimini aktarmasıyla gerçekleÅŸmesi bekleniyor. Kongre sonrasında gelen haberler ise, Zeyrekli kadınların meslek edinmesi için süren çalışmalara katkı olarak, Ä°stanbul’daki kadın kuruluÅŸları ve Avustralya KonsolosluÄŸuyla temasların kurulmuÅŸ olduÄŸu.
Sempozyum
Katılan öÄŸrencilerin çoÄŸu, Global Studio programını kredili ders olarak almıştı. O nedenle, Zeyrek projesini baÅŸarıyla tamamlamanın yanısıra, Taskışla'da dört gün boyunca süren ve dünyanın çesitli köÅŸelerinden benzeri toplumsal projelere yoÄŸunlaÅŸan 35 kadar bildirinin sunulduÄŸu “People Building Better Cities” (PBBC) toplantısını izlemeleri ve ülkelerine dönüÅŸte bu birikim üzerine rapor yazmaları beklenmekte idi.
Bir kısmı charette bölümünde de rol almış olan çok sayıda tanınmış uygulamacı ve akademisyenin bir araya geldiÄŸi bu ikinci aÅŸamada, yoksul kesimlerin yaÅŸadığı yerleÅŸimler için yaratıcı planlama çabalarını, harekete geçirilen ulusal ve uluslararası kaynakları ve yoksul bölgeler için gerçekleÅŸtirilen mimarlık yarışmalarını izlemek herkes için öÄŸretici oldu. SunuÅŸlarda ele alınan temel sorular, kentleÅŸme ve kürelleÅŸmenin kent yoksulları yararına nasıl çevrilebileceÄŸi ile, tasarım mesleklerinin kültürel ve ekonomik açıdan sürdürülebilir çevreler yaratılmasına ne tür bilgi ve becerilerle katılabilecekleri yönündeydi.
Forum:
Kapanış forumunda programın geleceÄŸine yönelik çeÅŸitli öneriler geliÅŸti; ufukta bir ikinci Global Studio görünüyor. Paylaşılan olaÄŸanüstü bir eÄŸitim ve araÅŸtırma birikiminin yanısıra, yoksullara yönelik benzeri programlar için yeni iletiÅŸim aÄŸlarının kurulmuÅŸ olması, çalışmanın somut kazanımlarından biriydi. Ä°stanbul’da ilki düzenlenen Global Studio giriÅŸiminin, yoksul kesimlerle uluslararası çalışma ortaklıklarına ve yenilikçi eÄŸitim, araÅŸtırma ve uygulama olanaklarına katkıda bulunma umudu, Yeni Binyıl hedeflerinin gelecek 15 yıl içinde uygulamaya geçme umudundan daha gerçekçi olsa gerek.
Notlar:
(1) Global Studio web sitesi: www.theglobalstudio.com
(2) BirleÅŸmiÅŸ Milletler, Yeni Binyıl için GeliÅŸme Projesi: www.unmillenniumproject.org
(3) UN Millennium Project, A Home in the City, Task Force on Improving the Lives of Slum Dwellers (Lead authors: Pietro Garau, Elliott D. Sclar, Gabriella Y. Carolini), United Nations Development Program, 2005.
(4) Charette öncesi Müge Akkar’ın ve Kerem Koramaz ile Zeynep Günay’ın yürüttükleri kısa süreli iki alan çalışması oldu. AraÅŸtırmaya katkıları bulunan Muhtar Kemal Åžerbetçi ile Mehmet Ali Orat, daha sonra stüdyoya da katılarak soruları yanıtladılar. Fatih Belediye BaÅŸkanı Mustafa Demir çalışmayı destekledi ve izledi.
(5) Nuran Zeren Gülersoy, Azime Tezer, Reyhan YiÄŸiter, Zeyrek, A Study in Conservation (with contribution of Zeynep Ahunbay), Istanbul Technical University, 2001.
Düzenleyenler:
Sydney, Columbia ve Roma (La Sapienza) Üniversiteleri Mimarlık Okulları
Ä°TÜ, ODTÜ ve MSGSÜ Mimarlık Fakülteleri
Temsil edilen üniversiteler:
Architectural Association, CEPT-Ahmedabad, Columbia University, Curtin University, Deakin University, Istanbul Technical University, Karachi University, Melbourne University, Middle East Technical University, Mimar Sinan Fine Arts University, Papua New Guinea, Pratt Institute, Rizvi College, Mumbai University, South China University of Technology, Technion, Univerisity of Ibadan, University of Buenos Aires, University of Canberra, University of Free State, University of Kwazulu-Natal, University of Michigan, University of Nairobi, University of New South Wales, University of Oregon, University of Pretoria, University of Queensland, University of Rome, University of Sydney, University of Tasmania, University of Technology, University of Witwatersand.
Stüdyo yürütücüsü, jüri üyesi ve konuÅŸmacılar:
(ABD): Cameron Sinclair, Elliott Sclar, Gabriella Carolini, Howard Davis, Jan Wampler, Michael Sorkin, Nancy Aries, Tanaz Eshaghian, Tico Taussig-Rubbo; (Avustralya): Anna Rubbo, Brit Andresen, Christine Olsen, David Week, Paul Pholeros, Samer Akkach, Shelly Indyk, Tom Heneghan; (Finlandiya): Saija Hollmen; (Güney Afrika): Jo Noero, Peter Rich, Pittabi G. Raman; (Hindistan): Azhar Tyabji. Charles Correa; (Ä°talya): Chiara Scandaletti, Pietro Garau; (Ä°ngiltere/Brezilya): Jorge Fiori; (Ä°srail): Moshe Safdie, Ram Eisenberg; (Türkiye): Alexis Sanal, Aydan Balamir, Attila Yücel, Aykut Karaman, Baykan Günay, Berin Gür, Cengiz BektaÅŸ, Cem Ä°lhan, Erhan Acar, Fatma Erkök, Fulin Bölen, Gülsün SaÄŸlamer, Hakan Özkaşıkçı, Kerem Koramaz, Mehmet Konuralp, Müge Akkar, Namık Erkal, Nur ÇaÄŸlar, Nuran Zeren Gülersoy, Suha Özkan, Zeynep Ahunbay, Zeynep Günay,
Sadece bildirili katılımlar:
Abishek Ray, Andrea Nield, Bryna Lipper, Colin James, Cornelius Pfieffer, Craig Burton, Dillon Kombumerri, Essy Baniassad, Fatou Seye, Freddie Price, Grant Revell, Haq Khandwalla, Helena Sandman, Jenni Reuter, Jonathas da Silva, Kinya Maruyama, Lisa Findley, Margarita Greene, Maria Jaya-Vega, Michele Riedmatten, Perry Winston, Peter Stutchbury, Rafael Pizarro, Ray Adkins, Richard Green, Richard Smith, Rodney Harber, Sergio Palleroni, Suzanne Mehmet, Thandi Mjiyakho, Vera Tangari, Florencia Ortuzar, Dijana Alic, Bunker Roy.
ÖÄŸrenciler:
Ariko Andikabina, Agatha Vaaler, Basma Al-Husseini, Neha Tayal, Sevra Davis, Umesh Shurpali, Megan Kelly-Sweeney, Janina Franco, Sonal Beri, Kate Ferguson, Jennifer van den Bussche, Ebru Gürler, Irem Ayrancı, Aybike Yıldız, Pınar Abacılar, Anilla Sarwat, Megan Worthington, Can Gündüz, Onat Öktem, Olgu Calışkan, Sezer Kumru, Celaleddin Çelik, Emrah Sahin, Selcen KaraoÄŸlu, Zeynep Ay, Willie Mueng, Rachana Sheth, Devangi Ramakrishnan, Ebrahim Sitabkhan, Girish Pillai, Kavita Bhave, Ren Lanbin, Hadas Rix, Taofeek Okikiola, Gabriela Sorda, Mariano Schilman, Monica Brazeiro, Dylan Connolly, Hendrik Auret, Angela Forbes, Christian Kroll, Donald Buaku, Boniface Mworia, Lilian Otiego, Rita Githuthu, Felicity Stewart, Lara O'Reilly, Brent Gaulke, Colin Stacy, Hope Strode, Will Henderson, Robert Rich, Andrew Manson, Bill Ellyett, Jade Myers, Luca Giaramidaro, Raffaella Romani, Roberta Rotondo, Stefania Maldone, Adriano Pupilli, Alan Miller, Genevieve Blanchett, Hugo Moline, Joshua Morrin, Yousef Al-Taibeh, Mathew Hinds, Dominik George Rodrigo Flor, Jason Fraser, Sandra Plaza, Julia Molloy.
Bütün yorumları forumda okuyun!Bütün yorumları forumda okuyun!