Yazıya bir tavsiye ile baÅŸlamak istiyorum. EÄŸer vaktiniz yoksa ve eÄŸer de Ä°stanbul dışındaysanız 17 Eylül’e kadar bir fırsatını mutlaka yaratın ve Osmanlı Bankası’nın Bankalar Caddesi (Voyvoda Caddesi)’ndeki Müze Binasının 1. katındaki Sergi Salonu’nda yer alan “Aradığınız kiÅŸiye ÅŸu an ulaşılamıyor – Türkiye’de Hayat Tarzı Temsilleri 1980-2005” konulu ve küratörlüÄŸünü Meltem Ahıska, Zafer Yenal’ın yaptığı sergiyi mutlaka gezin.

Hayatımızın son 25 yılını kapsayan günlük yaÅŸam dinamiklerinin, sembollerinin, göstergelerinin, stillerinin, modalarının nasıl deÄŸiÅŸtiÄŸinin izlerini sürmek bu sergide yer alan ürünlerle mümkün kılınmış ve iletiÅŸimin en güçlü araçlarından yazılı basın ve televizyon ile bu deÄŸiÅŸim izleyicilere sunulmuÅŸ. Serginin içeriÄŸinin çeÅŸitliliÄŸi ve sunumundaki çarpıcılık, bu yazının odağında yer alan mekansal deÄŸiÅŸimin moda ile iliÅŸkisinin kurulabileceÄŸinin de izlerini taşıyor.
Moda deyince aklımıza öncelikle tekstil sektörü, hazır giyim piyasası gelir. Sezon sezon esen moda rüzgarları, nasıl giyineceÄŸimizi belirleyen tasarımcılar ve bunların “haute couture” defileleri (Paris, Milano, New York, Tokyo) ilk etapta aklımıza gelenlerdir. Kış ve yaz mevsimlerinde kadınların ve erkekleri hatta çocukların bile ne renk giyineceÄŸinden, neler giyineceÄŸine, giysilerin darlığından bolluÄŸuna, kısalığından uzunluÄŸuna, kumaÅŸların dokumasından rengine, kalınlığından inceliÄŸine kadar bir çok unsur modanın belirledikleri olarak karşımıza çıkar. Biraz daha düÅŸündüÄŸümüzde otomobillerin, buzdolaplarının, televizyonların, tabak bardak çatal kaşıkların, okunan kitapların, hazır gıda ürünlerinin, yemek yenen restoranların, gidilen alış veriÅŸ merkezlerinin, oturulan evlerin, yaÅŸanan semtlerin, gidilen tatil bölgelerinin, yapılan tatil türlerinin bile moda ile iliÅŸkisi olduÄŸunu görebiliriz. Peki moda nedir ki tüm bu günlük yaÅŸam ile böylesi sıkı bir iliÅŸkisi vardır.

Moda deÄŸiÅŸimi temsil eder. DeÄŸiÅŸim olmadan modadan bahsedemeyiz. Sayılamayacak kadar çok mal ve hizmetin kuÅŸattığı bir dünyada bireyin özgüllüÄŸe, biricikliÄŸe ve deÄŸiÅŸime duyduÄŸu ihtiyacın bir sonucudur moda. (Simmel, 2003) Hiç bir mal ve hizmet kitlesel üretim ve kitlesel tüketim örüntüleri içinde biricik olamaz ama sürekli deÄŸiÅŸim çarkının içinde tutulabilir. Bu kitlesellik aynı zamanda deÄŸiÅŸimin bireyselleÅŸmesini de engeller, dolayısıyla deÄŸiÅŸimin bireysel deÄŸil toplumsal bir ifadesi vardır. Ä°nsanlar da bireysel deÄŸiÅŸimin deÄŸil, ait oldukları toplumsal grubun deÄŸiÅŸiminin peÅŸindedirler; toplumsal düzende gruplar arasında farklılaÅŸma çabası vardır, bir sosyal grup diÄŸer sosyal gruptan farklılaÅŸmaya uÄŸraşır. (Simmel, 2003) Bu yüzden deÄŸiÅŸimi toplumsal bir durum olarak açıklayabiliriz. Simgeler, semboller, göstergeler bu deÄŸiÅŸimin ürünleridir. DeÄŸiÅŸimdeki toplumsallık aynı zamanda toplumsal grubun bireyleri arasındaki taklit mekanizmasını da iÅŸletir.

Moda toplumsal gruplar arasındaki bölünmenin bir ürünüdür. Hem belli bir toplumsal grubu birada tutar hem de onları diÄŸerlerinden ayırır ve kapalı bir hale getirir. (Simmel, 2003) Modanın toplumsal olarak yerleÅŸmesi ve yaygınlık kazanması için de bireylerin hem bir toplumsal gruba ait olma isteÄŸi taşıması yani bütünleÅŸme isteÄŸi hem de diÄŸer gruplardan farklılaÅŸma beklentisinin bir arada olması gerekir. Öte taraftan da, hem bir toplumsal gruba baÄŸlanıp onun içinde erime eÄŸilimi hem de bireysel farklılaÅŸma ve grubun diÄŸer mensuplarından ayırt edilebilir olma eÄŸilimi vardır. (Frisby, 2003) Tüm bunlarla beraber modanın tüm toplumsal gruplar içinde de yaygınlaÅŸmaması gerekir, çünkü yaygınlaÅŸması onun ayırt edici olma özelliÄŸini de ortadan kaldırıyor demektir. Toplumsal düzende modaya uyanlarla uymayanlar arasındaki fark, farklılaÅŸma ihtiyacına cevap veren bir durumdur. Bu durum modanın deÄŸiÅŸimle olan iliÅŸkisini de kurmaktadır.
Moda hızlı, sürekli ve düzenli deÄŸiÅŸen bir mekanizmayı ifade eder ve aynı zamanda bir yenilik talebi tatminidir ama bu deÄŸiÅŸim ve yenilikler eski stil ve modellerin çeÅŸitlenmesi ve sık sık onların tekrarından öteye de çok geçmez. Ekonominin tarihçilerinin belirttiÄŸi gibi yenilik talebinin yeni mal ve hizmetlerle tatmini sadece kitlesel üretimin gerçekleÅŸtiÄŸi ilk dönemlerde yani 18. yy’a denk gelen dönemlerde mümkündü. Çünkü, tüm mal ve hizmetler üretim biçiminden, pazarlanmasına, satışına ve tüketimine kadar yeniydi. Oysa günümüzde bu yenilik tekrarın ötesine geçememektedir. (Gronow, 1997)

Modanın tekrara dayanan deÄŸiÅŸimi toplumsal grupların hayat tarzını da aynı tekrarla farklılaÅŸtırmaktadır. Hayat tarzının deÄŸiÅŸimi ile modanın deÄŸiÅŸimi tüm toplumsal gruplarda eÅŸzamanlı hareket etmez. Burjuva sınıfının bu ikili deÄŸiÅŸim iliÅŸkisinde belirleyici bir rolü vardır. Burjuvazi modanın toplumsal düzeyde yaygınlaÅŸmasının öncüsü durumundadır, bunu yaparken; modanın hızlı deÄŸiÅŸimini teÅŸvik eder ve toplumsal tabakanın alt gruplarının üst grupları taklit etme yeteneÄŸini hızla geliÅŸtirir. Aynı zamanda üst tabakanın alt tabakalar tarafından benimsendiÄŸini de gösteren bu durum modanın da artık toplumsal olarak vazgeçilmezliÄŸinin bir göstergesidir.

Modanın deÄŸiÅŸime dayanan yapısına raÄŸmen moda olan bir malın sonsuza kadar yaÅŸamak için piyasada var olduÄŸu anlamını deÄŸiÅŸtirmez. Tüm mallar bu anlamı taşısa da tüketicilerin büyük bir kısmı 3-5 yıl önce piyasaya sunulmuÅŸ bir malı satın almak istememektedir.

Modanın kuramsal çerçevesinden biraz dışarı çıkarak mekan ile iliÅŸkisini, özellikle konut ile olan iliÅŸkisini hem özel alanda hem de kamusal alanda modanın mekanı nasıl etkilediÄŸi üzerinde duralım birazda.

Konutu tek başına bir ürün olarak ele aldığımızda daha doÄŸrusu piyasada dolaşıma giren bir mal olarak ele aldığımızda konutun deÄŸiÅŸimindeki sürekliliÄŸi nasıl izleyebileceÄŸimiz önemli bir konudur. Günlük, haftalık, aylık, mevsimlik ve yıllık tüketilen bir mal gibi deÄŸiÅŸimini takip etmek mümkün müdür? Oysa bir malın moda ile iliÅŸkisini kurmak deÄŸiÅŸimindeki süreklilik ile olanaklıdır. Konutun deÄŸiÅŸimi diÄŸer malların deÄŸiÅŸimine benzemez. Kullanım süresi çok daha uzun bir üründür. Ve bu kullanım süresi içinde de sürekli bir deÄŸiÅŸim içindedir. Bu deÄŸiÅŸim konutun mekanları ve bu mekanları oluÅŸturan donatıların deÄŸiÅŸimi ile saÄŸlanır. Moda ile iliÅŸkisinin özel mekandaki izleri de bu donatıların deÄŸiÅŸimi ile sürülebilir. Konut, sürekli deÄŸiÅŸimini bitirmeler dediÄŸimiz ince iÅŸler ve özellikle de mutfak ve banyo gibi servis alanlarındaki donatılar aracılığıyla yapar. Moda, bu bitirme ürünlerinin ve donatıların deÄŸiÅŸimi ile takip edilir. Yukarıda sözünü ettiÄŸim sergi kapsamında “ev”in modernleÅŸmesinin izleri bu donatılar ile sürülmüÅŸ. Teknolojiye ayak uydurma veya teknolojinin sunduÄŸu imkanlar olarak da ifade edilen bu deÄŸiÅŸim süreklilik kazanmaya baÅŸladığında ise teknoloji ile olan iliÅŸkisinden öte moda ile olan iliÅŸkisi üzerinde durmak daha anlamlı görünmektedir. Sergi kitabında yer alan ÅŸu ifade “...üst orta sınıf evlerinde mutfak ve banyolar bir tasarım iÅŸi haline gelirken, daha sessiz çalışan, daha az yer tutan, daha estetik görünümlü yerli ya da ithal ankastre ürünler moda oluyor...evlerin yeni yeni makineleÅŸmeye baÅŸladığı 1960’lı, 1970’li yıllarda, buzdolabı ya da çamaşır makinesi sahibi olmak kendi başına bir statü göstergesiyken, ÅŸimdi hangi model, ne marka aletlerin kullanıldığı sınıfsal bir farklılığa iÅŸaret ediyor...” (Ahıska-Yenal, 2006) konuttaki deÄŸiÅŸimin geldiÄŸi son noktayı da ortaya koyuyor. Bunun yanında bitirmeler olarak adlandırdığımız duvar ve döÅŸeme kaplamalarındaki sürekli deÄŸiÅŸim artık hepimizin aÅŸina olduÄŸu bir durum. 2000’li yıllarda bitirme ürünlerinin piyasasına (ahÅŸap, taÅŸ-toprak, beton, metal, kimya, cam, beton, vb sanayinin ürettiÄŸi ürünlerin piyasası) baktığımızda gerek ürünün fiziksel özellikleri gerek boyutu ve hatta rengi bakımından 1980 ve hatta 1990’ların ürünlerinlerinden oldukça farklı olduÄŸunu söyleyebiliriz. Burada hemen ÅŸunu hatırlatmakta fayda var, yukarıda da ifade edildiÄŸi gibi moda olanın toplumsal boyutta yaygınlaÅŸması istenen bir durum deÄŸildir. Moda olanın belli toplumsal bir grup içinde kalması istenir. Yayılmaya baÅŸladığında deÄŸiÅŸimin de iÅŸareti verilmiÅŸtir. Bu deÄŸiÅŸim hareketinin esası da toplumun üst gruplarından alt gruplarına doÄŸru olmasıdır. Dolayısıyla konutun özel alanındaki deÄŸiÅŸimde de bu hareket esastır.

“Konutun kamusal alanı”nın moda ile iliÅŸkisi kurmak daha karmaşık bir durumdur. Ä°ÅŸe “konutun kamusal alanı”nın ifadesi ile baÅŸlamak gerek; “konut” ve “kamusal alan” kentteki özel yaÅŸamı ve kamusal yaÅŸamı ayrı ayrı ifade ediyorken, “konutun kamusal alanı” kentteki belli bir grubun belli bir alandaki kamusal yaÅŸamını ifade edebilmektedir. Bu grubun en önemli özelliÄŸi aynı konut alanınında aynı yaÅŸam tarzını benimsemeleri ve bu belirli yaÅŸam tarzının da konutun kamusal alanlarını belirlemesidir. Dolayısı ile “konutun kamusal alanı”nın moda ile iliÅŸkisi yaÅŸam tarzları ve bunların gerektirdiÄŸi hizmetlerin deÄŸiÅŸimi ile kurulabilir. “Konutun kamusal alanı” parsel ölçeÄŸindeki konut üretiminde sokaktan baÅŸlayarak, yapı adası ölçeÄŸinde konut üretiminin, “gated community” - kapalı yerleÅŸimin, rekreasyon alanları, alışveriÅŸ merkezleri, kültür ve eÄŸlence alanlarını kapsayan bir çeÅŸitliliÄŸe sahiptir. Sokaktaki kamusal yaÅŸam ile kapalı yerleÅŸimlerin kamusal alanlarındaki yaÅŸam 20 yıllık deÄŸiÅŸimin iki ucudur. Bu süreçteki deÄŸiÅŸimi yalnızca moda ile iliÅŸkilendirerek açıklamak tabii ki doÄŸru olmaz. Toplumsal yapının dünya ile entegrasyonunun bir sonucu olarak yorumlayabileceÄŸimiz bu deÄŸiÅŸim sürecinin moda ile iliÅŸkisi kazandığı ivme ile kurulabilir. Son yıllarda bu alanda yaÅŸanan deÄŸiÅŸimin sürekliliÄŸi modanın çok ötesinde bir yorumu gerektirmemektedir. DeÄŸiÅŸimlerin sürekliliÄŸinin arkasında tüketim ve onun yarattığı yeni marka ve sembol arayışları, yeni göstergeler yatmaktadır. DeÄŸiÅŸimi tetikleyen ise yukarıda da söz edildiÄŸi gibi moda olanın toplumun tüm gruplarına yaygınlaÅŸmaya baÅŸlamasıdır. Toplumun üst gruplarına bu aÅŸamada düÅŸen rol ise “haute couture” tasarımlara baÅŸvurarak sezonun modasının öncüsü olmaktır. “Haute couture” konut tasarımı, üretimi ve bu süreçte rol alan aktörler üzerine eminim yazacak ve söylenecek çok ÅŸey vardır...

Kaynaklar
¹ Ahıska, M., Yenal, Z. (2006) Aradığınız kiÅŸiye ÅŸu an ulaşılamıyor – Türkiye’de Hayat Tarzı Temsilleri 1980 – 2005, Osmanlı Bankası ArÅŸiv ve AraÅŸtırma Merkezi, Ä°stanbul
² Gronow, J. (1997) The Sociology of Taste, Routledge, London
³ Simmel, G., (SunuÅŸ; David Frisby) (2003) Modern Kültürde Çatışma, Ä°letiÅŸim Yayınları, Ä°stanbul

• Kalıcı Bir DeÄŸiÅŸim
• Masumiyet, İçe kapanma, TeÅŸhircilik... ve Hüzün
• Sonradan YetiÅŸmenin Psikolojisi
• Aradığınız KiÅŸiye Åžu An Ulaşılamıyor