Sztálinváros
Kaynak: Wikipedia
Parti Genel Merkezi Binası (Pártház), konumlandığı Ana Meydan’ın (Fötér) ilk tanımlayıcılarındandı. Kentin master planının, ancak 1952 sonbaharında tamamlanabilmesine rağmen Genel Merkez’in inşaatı, 1951 yılında bitirilmişti bile. Ardından, Bakanlar Konseyi Sztálinváros’un gelişim projesini bir kent olarak ele alma kararı çıkardı. Pártház, modernist görüşlere zıt beklentileri simgeliyordu:
“Program, partinin gücünü fiziksel boyuta aktaracak büyüklükte bir bina yapılmasına elverişli değildi. Bu nedenle tasarımcı, konsepti bu mütevazi binaya uyarlayabilmek için ‘kendi iç sosyalist heyecanını arttırmak’ zorunda kaldı. İç bahçe ve ona bakan koridor, çalışanlar için iyi ışıklandırılmış alanlar sağlamakla kalmadı, aynı zamanda ‘güvende olma’ hissini de yarattı. Partinin gücü bu şekilde sembolize edildi.”
1952’nin sonunda Ulusal Planlama Ofisi kentin master planını Devlet Finans Komitesi’ne ve Politik Büro’ya (Komünist Parti’nin politikalarını belirleyen karar organı) sunduğunda, Stalin Bulvarı ile Ana Meydan ve Endüstriyel Alan Kapısı’nı birbirine bağlayan bulvarın inşaatları oldukça ilerlemişti. Mimarlık Konseyi ise planları ancak 1953’te değerlendirdi.
Ulusal Planlama Ofisi’ne göre, Macaristan’ın ilk sosyalist kenti, “sosyalist ekonomik sistemin üstünlüğü ile çalışan sınıfın güç ve hedeflerini yansıtmalıydı. Bu nedenlerle, kentin dış görünümü ve iç strüktürü özgür çalışan kesimin mutlu yaşamını ifade etmeli, Komünist Parti ve devletin kent planlamasıyla işçinin fiziksel ve kültürel ihtiyaçlarını ne kadar iyi karşıladığını gözler önüne sermeliydi.”
Sztálinváros’un strüktürel temeli, “kent merkezini doğal bir şekilde konumlandıran” üç aksın kesişiminden oluşuyordu. Bu üç aks, kentin ana ulaşım yolu olan Budapeşte yolu, çelik fabrikasının girişinde son bulan bulvar ve demiryoluna bağlanan yoldu.
Kentin merkezini oluşturması planlanan bu kesişimin meydan benzeri bir alan yaratması da planlandı. En önemli politik, idari ve kültürel birimlerin yanı sıra Yoldaş Stalin’in heykelini de içerecek meydan, kentin en önemli noktasıydı.
Ulusal Planlama Ofisi’nin hazırladığı raporda, bitkilendirme elemanının kullanılmadığı bu meydana geniş yer ayrıldı. Tamamlanan üç katlı Genel Merkez Binası’nın meydanın mimari konseptine temel oluşturduğunun vurgulandığı raporda, meydan için 1952 yılında İnşaat Bakanlığı tarafından açılan ve programında parti binasının etkileyiciliğini bozmaması için meydanda inşaat halinde olan apartman yüksekliklerinin 6 kattan 2 kata indirilmesi yer alan yarışmaya katılan hiçbir projenin uygulanmaya layık bulunmadığı da belirtildi. Weiner de, parti binasının Yunan tapınakları gibi merkezde ve tek başına konumlanan en yüksek bina olarak kalması gerektiğini belirtmiş olmasına rağmen, 1952 yılında binayla bütünleşmesi için büyük bir ünite daha tasarladı.
1953 - 54 yıllarında “Moskova Stili” etkileriyle tasarımına devam edilen meydan için Politik Büro, “meydan için kutuya benzeyen birşeyler değil, onu taçlandıracak gerçekten artistik bir tasarımın gerektiğini” belirtti. Görüşte bahsedilen “kutuya benzeyen şeyler”le Bauhaus stiline gönderme yapılıyordu.
Bu noktada, 1953 yılına ait planlara eşlik eden açıklama raporunda yer alan açıklamalara da göz atmak, kenti anlamak için önem taşıyor:
“Sztálinváros’taki sosyal yaşamın merkezi olan meydan, kentin gelişim tarihini yansıtacak ve karakteristik bir kent atmosferi oluşturacak niteliklerde olmalı. Ölümsüzleşmeyi hak eden Yoldaş Stalin’in heykeli, tüm kent kompozisyonunun merkezindeki unsur olmalı. Endüstriyel alan ve kent merkezini bağlayan hat, 85 m uzunluğu ve 35 m genişliğinde peyzaj tasarımı yapılmış, heykellerle süslenmiş bir yürüyüş yolu ve kentin en güçlü strüktürel aksı niteliğinde. 10 katlı İdare Binası ise aynı zamanda bir anıt. Sosyalist mimarlığımızın ana fikrini taşıyan bina, halkın idareye dayalı demokrasisini simgeliyor. Kulenin dev sütunları, işçilerin alegorik figürlerini resmediyor. Geç Barok Dönemi prototiplerini ve Macaristan halk sanatı ögelerini mimari kompozisyonunda barındırıyor.”
Ünlü Macar mimarlık teorisyenlerinden Máte Major ise “Toplum, mimari sanata (Marksist ideolojinin deyimiyle “üstyapı”ya) yatırım yapıyor. İdeolojiyi yayma ve onun kaynağını koruma görevinin anıtsal propaganda prensipleriyle bir araya gelmesi, günümüz mimarlığının toplumların gözünde çağların ötesine geçme zorunluluğunu doğuruyor,” diyordu.
Sztálinváros’un temel tasarımı ve strüktürel yapısı, “ideal” ve “otoriter” kent planlama anlayışının izlerini taşıyor. Kentin görevi ise, oluşumları ve mimarisiyle tarihte eşine rastlanmamış bir yenilik olduğu şeklinde lanse edilen politik sistemi “haklı gösterebilme kapasitesine sahip olmak” olarak tanımlanıyor. “Sosyalist kent, sosyalist toplum ve barış, partimizin deneyimli liderliği ve yönlendirmesi, ve elbette Büyük Sovyetler Birliği’nin yardımıyla oluşuyor,” diyen Weiner, sosyalist oluşumun kentten beklentisini Sztálinváros bağlamında bu sözlerle açıklıyor.
Dunaújváros
Kaynak: Wikipedia
Son söz olarak, Macaristan’da sadece 5 yıl süren sosyalist realist mimari dönemin, mimarlığı hayati derecede ciddiye alan bir kültüre tanıklık ettiği söylenebilir.
İmaj Galerisi
 Sztálinváros, 1959. Kaynak: Sztalinvaros.uw.hu |  Dunaújváros, 1964. Kaynak: Sztalinvaros.uw.hu |