İranın güney doğusundaki Bam şehri 26 Aralık 2003 sabahı erkenden depem afetiyle sarsıldı.

Çoğunlukla kerpiç yapılardan meydana Bam şehri çok sayıda insanın hayatını kaybetmesine sebep oldu. Kerpiç, uygun toprağın belirli bir teknik ile yapı malzemesi olarak kullanılması halidir. Insanlık tarihinin en eskiyapı malzemesi olan kerpiç dünya nüfusunun halen üçte birini barındırmaktadır. Tartışmasız en sağlıklı iç mekanı yaratan kerpiç yapı malzemesi, son yüzyıl içinde yerini sadece endüstrileşmiş ülkelerde, endüstriyel üretilen yapı malzemelerine terk etti. Bu gün ABD nin güney eyaletlerinde kerpiç ile inşaat sürdürülmekte. Avustralya ve Avrupa ülkeleri, insan sağlığına ve ekolojiye olan katkılarını göz önünde bulundururak, kerpiç yapı malzemesini yapı teknolojisine kazandırma araştırmalarını yapmakta.

İran'da içinde yaşanan veya müze olan şehirler kerpiç malzeme ile inşa edilmiş. Resimde (Resim 1) Bam şehrinin (önde) eski ve (geride) yeni yerleşmesi deprem öncesi görülmekte. İranda tarihi yerleşmeler için 1950 li yıllardan bu yana koruma projeleri hazırlanıp, uluslararası fonlardan yararlanarak uçsuz bucaksız restorasyon çalışmaları yapılmakta. ICHO (İranian Cultural Heritage Organization) restorasyon çalışmalarını koordine etmekte.
Resim 1

Tarihi yapıların proje ve detayları taşıyıcılık prensiplerine uygun. Usta çırak eğitimi ile tarih boyunca geliştirilen kerpiç yapı kültürü bu gün efsane gibi. Yapıların iç mekana ve sokak gibi dış mekana doğru olan taşıyıcılıktaki dengesi sağlanmış. Bu gün ise giderek daha az sayıda usta yaptığı inşaat işinin ne görev yüklendiğini anlayabilmekte.

Halen ülkede en çok kullanılan yapı malzemesinin kerpiç olduğunu göz önünde bulunduran ICHO restorasyonun yanısıra yerel kerpiç ustalarının tesbiti ve yeni usta yetiştirme faaliyetlerini de yürütmekte. (Resim 2). Şehirlerin yeni yerleşme bölgelerinde durum değişik. Binalarda tuğla duvar malzemesi çelik iskelet ile beraber kullanılmış. Ancak çelik iskeletin taşıma prensipleri göz önünde bulundurulmamış. (Resim 3)

Resim 2

Resim 3

İran'ın bundan sonra da yapı ihtiyacı kerpiç ile karşılanacak. Kerpiç mukavemeti zayıf olan yapı malzemesidir. Taşıyıcı sıstemi ve boyutlandırılması malzemenin mekanik özelliklerine göre projelendirilmeli. Istanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesinde 1978 den bu yana yürütülen araştırmada, kerpiç yapı malzemesi alçı ile güçlendirilerek (alker) suya karşı dayanımı, ısı direnci yükselmiş, üretim teknolojisi çağdaşlaşmış ve hızlanmıştır Çalışmalar ile kerpiç (alker) yapının deprem güvenliği incelenmekte ve arttırılmaktadır. Elde edilen bulgulara göre zayıf olan yapı elemanı özellikle deprem sırasındaki yanal yükleri karşılamak yerine söndürme (sünek davranış) prensibine göre projelendirilmellidir. Resim 4 yükleri karşılamaya göre projelendirilen yapı elemanın deney sırasında tahrip olduğunu, Resim 5 ise yanal yükleri karşılamak yerine söndürecek şekilde projelendirilen yapı elemanının ise deney sırasında sağlam kaldığını göstermektedir. Daha fazla bilgi için www.kerpic.org sayfasına bakılabilir.

Kerpiç yapılar da bundan sonra mimarlık ve mühendislik hizmetleri ile projelendirilmeli ve inşa edilmelidir.
Dr. Bilge Işık, İTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Öğretim Görevlisi