Sadece bizde değil, dünyada da "Çanakkale" denince akla elbette ki o "tarihsel direniş" imiz gelir. Her yönüyle "destan" laşan evrensel bir kahramanlığın kenti olmak "erişilmez onur" dur... Çanakkaleliler ise artık bununla yetinmeyip aynı onurun günümüzdeki sorumluluklarını da yerine getiriyorlar...
Örneğin kentin tarihsel merkezini sadece SİT ilanıyla değil, halkın da katıldığı planlama çalışmalarıyla korumaya başladılar. İstanbul'daki tarihi Sulukule, "sözde kentsel dönüşüm" e kurban edilirken Çanakkale'deki 500 yıllık Roman mahallesi ise SİT kapsamında "güvence" ye alındı...
Ülkeyi yabancı dildeki tabelalar sarmalarken emperyalizmin geçemediği Çanakkale'de Türkçe olmayan isimler de artık kullanılamıyor...
Sokak adlarında "toplumsal tarih" in izini sürmek; ünlü türkümüzdeki "Aynalı Çarşı" yı yaşatan restorasyonlar; 18 Mart Üniversitesi'nin yöreyi sahiplenerek "Çanakkale'nin üniversitesi" olmaya başlaması.. kentin kahraman geçmişiyle de bütünleşen çabalar...
'Sivil karargâh'
İşte böyle bir süreçte, "cephede efsanevi direniş sürerken, kentteki yaşam acaba nasıldı?" sorusu da önemsenince; İlhami Algör anlamlı bir kaynak seçti; "Yalı Hanı" ve "sakinleri" nin anıları...
Çünkü Yalı Hanı, hem "işgal öncesi" nde hem de "direniş yılları" nda Çanakkale'nin tanığı olmakla yetinmemiş; son dönemdeki "kentsel duyarlılık seferberliği" nin adeta "sivil karargâh" ı olmuş...
Geçen seneki bir yazımda, mimarlık sanatının belki de en "sıradan" ı; uygarlık tarihinin ise belki de en "tarihsiz" i olan han için demiştim ki; "Buna rağmen üstlendiği işlev, tanık olduğu coşkular ve kucak açtığı kazanımlardaki payı, sanat tarihine değilse bile eminim ki toplumsal tarihe geçti..."
Nitekim Algör'ün derlediği anılar bunu doğrularken şu gözlemimi de haklı çıkartıyor; "...o zarif ve sessiz sedasız küçüklüğüyle 'en büyük düşler' in yaşamla buluşmasını sağladı..." (2006)
Bu düşler nelerdi? Yalı Hanı'nın son sakinleri, neleri nasıl tasarladılar ve yaptılar?
'Kentsever'lerin mekânı
Çanakkale'nin "kentsever" lerinden mimar İsmail Erten demişti ki; "Sadece tarihiyle değil, uygarlığıyla da övünen bir kent olabilmenin yolu kültürel mirasını yaşatmaktan geçiyor...."
Aynı düşünceyle 1994'te "Çanakkale Evlerini Koruma Projesi" ni (ÇEYAP) başlatan Erten ve arkadaşları, projeyi yürütecek "sivil inisiyatif" e yer ararlarken, "Hancı Ahmet" in oğlu Hasan Temel Turhanlı 'yla tanışırlar.
Hasan'ın da ÇEYAP'a katılmasıyla projenin çalışma mekânına dönüşen Yalı Han, şimdiki "kültür ve sanat yuvası" işlevine de o gönüllü kent dayanışmasının "kesintisiz birikimleri" yle kavuşur...
Anılara katkı
Yalı Mahallesi'nin bu sevimli hanı 1880'lerde yapılmış. Savaştan önce tüccarları, savaşta ise işgalci İngilizlerin altın şirketindeki işçileri ağırlamış. Cumhuriyetle birlikte kentin en gözde konaklama yeri olsa da "otel çağı" yla başlayan yalnızlığından ancak ÇEYAP'la kurtulabilmiş...
Bu asırlık serüvenin anılarıyla birlikte özellikle son yıllardaki "kimlikli kentleşme" yi hedefleyen çalışmalar, kitabın özenle düzenlenmiş resimli sayfalarında yaşayanların anlattıklarıyla derlenmiş.
Ben de aynı tanıklığa ait bir görüşmeyle İlhami Algör 'e katkıda bulunmak istedim. O unutulmaz "halka açık" koruma planlamasına hocalık yapan Prof.Dr. Cengiz Eruzun 'a sordum; "Çanakkalelilere eski evlerini artık yıkamayacaklarını söylediğinizde, hiç mi tepki almadınız..."
Yalı Han'da bakın neler yaşanmış: "İlk halk toplantısındaki bir iki itiraz, ikincisinde sanki örgütlü muhalefete dönüşmüştü. Kalabalık bir grup, eski evleri isterlerse kendilerinin koruyabileceğini, bizi istemediklerini söylediler. Derken düzenlediğimiz ankette halkın çoğunluğunun tarihi dokuyu yaşatmak istediği ortaya çıktı. Bu sonucu da Yalı Han'da kutlayarak ilan ettikten sonra o hırçın tepkiciler ortadan kayboldular; meğer müteahhitlerin adamlarıymış..."
Çanakkale'ye yolunuz düşerse, Yalı Han'a uğrayarak "mahallesi" yle birlikte nasıl da güzelleştiğini görünüz. Aynı güzelliğin "sivil kahramanlığı" nı da orada satılan kitabından okuyabilirsiniz...