Diyarbakır'da kültürel tarihi dokuların korunması ve çevre düzenlemeleri kapsamında sürdürülen projelerin sayısı giderek artıyor. Diyarbakır'da kültürel ve tarihi açıdan önemli yer tutan hanlar da, yapılan bir dizi çalışma ile halka açılmaya başlandı. Bunlardan birisi olan Hasan Paşa Hanı'na ise halk ilgi göstermeye başladı.

Keyifle çay içilecek bir mekan
Osmanlı döneminden günümüze kalan handa; yemek ve içecek türü servislerin yanı sıra, sahip olduğu 88 odası ile de çeşitli takı, el sanatları, kilim ve geleneksel otantik eşyaların satıldığı dükkanlar yer alıyor. Dükkan olarak işletilen odalar belli bir bedel karşılığında kiraya verilerken, yemek ve içecek servislerinin yapıldığı bölümü Kadın Merkezi (KAMER) üstlenmiş. Herkesin rahatlıkla gidip çay içebileceği, dinlenebileceği tarihi mekan yoğun ilgi görüyor. Diyarbakır Ulu Cami'nin doğu girişinin karşısında, Gazi Caddesi'nin üzerinde olan Hasan Paşa Hanı, kitabelerden edinilen bilgiye göre Diyarbakır'ın Osmanlılar tarafından alınmasından sonra üçüncü vali olan Sokollu Mehmet Paşa'nın oğlu Vezirzade Hasan Paşa tarafından 1572-1575 yılları arasında yaptırıldı. 1612 yılında Diyarbakır'a gelen ve şehri gezen Polonyalı Simeon, seyahatnamesinde han için şunları yazmaktadır; "Şehri indikten sonra Hasan Paşa Han'ına indim. Muazzam kargir bir bina olan hanın 500 beygiri barındırabilen yer altında iki büyük ahırı, çok güzel bir havuzu. Üç kat üzerinde birçok kargir odaları vardır." Evliya Çelebi de bu yapıdan söz etmiş ve şu ifadeleri kullanmıştır; "Kale misali Hasan Paşa Hanı gayet metin ve müstahkemdir."

Hasan Paşa'nın mimarisi...
Tarihi Hasan Paşa Hanı'nın en çok dikkat çeken yerlerinin başında batı cephesi geliyor. Üzerinde kare bir çerçeve içerisine alınmış olan kufi yazılı batı kapısı dışarıya taşkınlık yapmamakta içeriye dönük bir eyvana benziyor. Basık kemerli bir kapıdan geçildikten sonra beşik tonozlu bir kısma oradan da avluya çıkılıyor. Avlunun ortasında altı sütunlu, bezemesiz bir şadırvan var. Buradaki alt kat odaları, sivri kemerlerle avluya açılıyor. İki renkli taş sıralarının yatay olarak cephelerde kullanılması yapıyı olduğundan da uzun gösteriyor. Han'da dikkat çeken diğer bir yanı da iki katın revaklarında yer alan sütunların birbiri üzerine oturmasına karşılık, ikinci katta avluya doğru taşan taş konsolların yer alması. Hasan Paşa Hanı günümüzde çeşitli amaçlarla kullanıldığından özelliğini kısmen olsa yitirmiş. Diyarbakır'da hâlâ restore edilmeyi bekleyen çok sayıda han var. Bunların başında Deliller Hanı, Hasan Paşa Hanı, Çifte Han ve Yeni Han geliyor. Diyarbakır'ın İpek Yolu üzerinde bulunmasından ötürü belirli güzergahlar üzerinde han ve kervansaraylar yapıldığı biliniyor. Diyarbakır'da günümüze ulaşan bu tür yapılar Osmanlı döneminde yapılmış.

Hüsrev Paşa Hanı
Mardin Kapı yakınlarında bulunan Deliller Hanı'nı, Hüsrev Paşa 1527 yılında yaptırmıştır. Hanın karşısındaki geniş alana da "Hacılar Harabesi" ismi verilmiştir. Deliller Hanı'nın önündeki caddeye bakan kısımlarında ahır bölümü yer almaktadır. Doğu-batı yönünde uzanan kemerlerin aralarındaki revaklar, boydan boya beşik tonozlarla örtülmüştür. Günümüzde Deliller Hanı Kervansaray Oteli olarak kullanılmaktadır.

Çifte Han
Hasan Paşa Hanı'nın güneyinde, Mardin Kapısı'na giden yolun sağındaki sokağın içerisindedir. Bu hanın ne zaman yapıldığı, kimin tarafından yaptırıldığı ve mimarı belli değildir. Ancak, mimari yapısından XVI. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Han ilk yapımında çifte han olarak düşünülmüşse de sonradan önünden geçen yoldan ötürü ikinci bölümü yıktırılmıştır. Doğu ve batı doğrultusunda uzanan han siyah beyaz taştan yapılmıştır. Hanın doğu cephesi düz duvar halinde olup, güney cephesi de etrafındaki yapılarla kapatılmıştır.