Selçuklular Dönemi’nde her medresenin bir kütüphanesi ve şehirlerin de genel kütüphaneleri vardı. Kitapçı çarşıları (Suku’l-kütüp), yazı gereçleri satan dükkanlar (Suku’l varrakin) Ulu Camiler etrafında kurulur ve şehirler bu merkez etrafında yükselirdi.
- Merv: 13. yüzyılda yaşamış olan Yakut, Nizam ül-Mülk dahil bir çok aileye ait on kütüphanenin bulunduğunu ve çoğundan rehinsiz kitap alınabildiğini yazmıştı.
Türkistan ve Harizmi kütüphaneleri meşhurdu. İbn-üI Sina, Buhara’da Samani hükümdarına ait kimsenin görmediği bir kütüphanede çalışmıştı.
- Meraga: Nasiruddin Tusi’nin kurduğu kütüphanede 400.000 cilt yazma eser bulunduğu söylenir.
- Kirman Selçuklu hükümdarı Mugiseddin Mehmet’in her ilme ait 5.000 eser vakfettiği yazılıyor.
- İbn-ül Esir, kervansaraylarda kütüphaneler bulunduğunu belirtiyor.
Osmanlılar zamanında ilk kütüphane Osman Bey tarafından İznik’te, ikincisi Lala Şahin Paşa tarafından Edirne’de kuruldu. Fatih Sultan Mehmet, Ayasofya yakınında yaptırdığı ilk medresenin yanında halka açık bir kütüphane kurdurttu. Ayrıca Fatih Cami Külliyesi’nde, Zeyrek Cami Kütüphanesi, Eyüp Sultan Cami yanında da kütüphaneler kurdu. Medreselerin içinde ve dışında bir kütüphane veya kitaplık kurulurdu. Buralara kitaplar vakfedilirdi. Kitap vakfetme ve kütüphane kurma ve vakıf kitaplarının korunması ile ilgili özel vakfiyeler tanzim edilmişti.
Osmanlılarda kütüphane mimarisinde kitapların sadece rutubetten korunması değil ayrıca yangın ve deprem korunması da göz önüne alınıyordu. Kataloglar günümüzün modern katalogları ile yarışacak derecede bilimsel metodlarla hazırlanıyordu.
İstanbul Kütüphaneleri
Eminönü
- Ayasofya Sultan I. Mahmut Kütüphanesi: Ayasofya Müzesi’nin içersinde 1736’da Sultan I. Mahmut tarafından yaptırıldı. Okuma salonu (5,3 x 7,6 m), hazine-i kütüp (kitap muhafaza salonu) (9,7 x 5,8m) ve ikisini birbirinden ayıran bir koridordan oluşur. Buradaki kitaplar Süleymaniye Kütüphanesi’ne nakledildi.
- Sultan III. Ahmet Kütüphanesi: Topkapı Sarayı’nın içinde 1719’da kuruldu. Fatih Sultan Mehmet Dönemi’nden beri toplanmış yazma eserler, Hıristiyan el yazmaları ve basılı kitaplar bulunuyor. Kitapların rutubetten zarar görmemeleri için yapının altına yüksek pencereli bir bodrum yapılmış.
- İstanbul Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi: Mimar Alexandre Vallaury tarafından yaptırılan arkeoloji müzesinin bir bölümünü oluşturuyor, 1907’de açıldı. Yaklaşık 500 metrekarelik bir alanı kapsıyor; arkeoloji, sanat tarihi ve tarih ağırlıklı, çalışmak için özel izin gerekiyor.
- Beyazıt Devlet Kütüphanesi: Devlet eli ile kurulan ilk kütüphane. Kütüphane-i Umumi Osmani adıyla 1884’te açıldı. Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra genişletildi, 1946’da kullanım alanı genişletildi ve 1974’te tekrar genişletilerek, 1984’te yeniden hizmete girdi. Uluslararası formda ilk katalog çalışması 1939’da bu kütüphanede başladı. 600.000 civarında kitap, 11.000 yazma, 25.000 süreli yayın, 50.000 Arapça, Farsça, Fransızca ve İngilizce eser, 3.000 sesli kitap mevcut.
- Köprülü Kütüphanesi: 1678’de Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa tarafından kuruldu. Bugün Arapça, Türkçe ve Farsça eserler olmak üzere 3.000 civarında yazma, 1.500 civarında basılmış eser bulunuyor. Kütüphane tasarımı olarak İstanbul’daki ilk bağımsız kütüphane örneği.
- Atıf Efendi Kütüphanesi: Şair Atıf Mustafa Efendi tarafından 1741’de kuruldu. 3.228 yazma, 25.000 civarında basılı eser bulunuyor. Mimari yapısıyla dikkat çekici.
- Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi: Koca Ragıp Paşa tarafından 1762’de yaptırtılan bir külliyenin içinde bulunuyor. Bugün kapalı.
- Süleymaniye Kütüphanesi: Süleymaniye Camisi’nin içerisinde Sultan I. Mahmut’un isteği üzerine Sadrazam Mustafa Bahir Paşa tarafından düzenlenmiştir. Günümüzde kütüphane Osmanlı Vakıf Kütüphanesinin yazma ve eski baskı derlemesinin bir araya getirilmesi ile Süleymaniye Külliyesi’nin birinci, ikinci medereseleri ve sıbyan mektebinde bulunmaktadır ve 1918’de açılmıştır. 1925’de tekke ve zaviyelerin kapatılmasından sonra yazma ve basma koleksiyonlar buraya nakledilmiştir. Kütüphanede kurulan mikrofilm merkezinde 5.000’in üzerinde mikrofilm bulunmaktadır. 1962’de kurulan cilt ve patoloji servisi Türkiye’deki kütüphanelerin kitap onarım, bakım ve ciltleme işlemlerini üstlenmiştir. 80.000’i yazma eser olmak üzere 115.000 civarında kitap bulunmaktadır.
- Esat Efendi Kütüphanesi: 1845’de Vakanüvis Mehmet Esat Efendi tarafından yaptırıldı. Tarih ve edebiyat ağırlıklı kitapları 1914’te Süleymaniye ve Sultan Selim Kütüphanelerine nakledilmiştir. Bugün bir halıcı dükkanıdır.
- Hakkı Tarık Us Kütüphanesi: Beyazıt Külliyesinde 1505’de yapıldı. 1960’da Vakıflar Başmüdürlüğü tarafından onarılarak Hakkı Tarık Us Kütüphanesi olarak 1965’de açıldı. Bugün kitapları Bayezıt Devlet Kütüphanesi’ndedir.
- Nuru Osmaniye Kütüphanesi: Nuru Osmaniye külliyesinin içerisinde bulunmaktadır. Barok üslubunda mimar Sinan Kalfa tarafından yapıldı. Kütüphanede I.Mahmut, III.Osman ve Bayram Paşa’nın yazma eserleri bulunmaktadır.
Fatih
- Feyzullah Efendi Kütüphanesi: Mektep ve çeşme ile birlikte Feyzullah Efendi tarafından küçük bir külliye konumunda 1700’de yaptırılmıştır. Osmanlı, Yemen tarihleri, padişah divanları, fermanlar, levhalar ve matematikten tıbba kadar çeşitli bilimsel kitaplar bulunmaktadır. En önemli koleksiyonu Feyzullah Efendinin 1699’da vakfettiği 2.000 üzerindeki kitaptır. Restorasyon halinde olup eserler geçici olarak Beyazıt Devlet Kütüphanesi nakledilmiştir.
Üsküdar
- Mirzazade Mehmet Efendi Kütüphanesi: Şeyhülislam Mirzazade Mehmet Efendi tarafından 1730’da yaptırılmıştır.
- Hacı Selim Ağa Kütüphanesi: 1718’de sarayın mutfak emini Selim tarafından bir mekteple birlikte yaptırılmıştır. Bu mektebin yerinde şimdi bir okul mevcuttur.
- Pertev Paşa Kütüphanesi: Şair Pertev Paşa tarafından Çiçekci Camii içinde 1836’da yaptırılmıştır. Buradaki eserler Cumhuriyetten sonra Süleymaniye Kütüphanesi’ne nakledilmiştir.
- Aziz Mahmud Hüdayi Kütüphanesi: Lütfi Bey tarafından 1890’da yaptırılmıştır. Iki odadan oluşmaktadır. Bir odada kütüphane, diğer odada başlarında fes bulunan beş sanduka bulunmaktadır.
Bunun yanı sıra Üsküdar ilçesinde faal olan Çinili, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Mihriban Sultan Çocuk Kütüphaneleri, Şemsipaşa İlçe Halk Kütüphanesi, İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphane ve arşivi, İslam Ansiklopedisi Kütüphanesi, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Kütüphanesi ve Selimiye Halk Kütüphanesi mevcuttur.
- Atatürk Kitaplığı: 1924’te kuruldu. 350.000 civarında kitap, 150 yıllık gazette ve dergi koleksiyonu mevcut. Yazma, harita, kartpostal, takvim gibi özel koleksiyonlar da mevcut. Osmanlıca, Arapça, Fransızca, Rumca ve İngilizce eserler mevcut.
- İSAM (TDV Araştırma Kütüphanesi): 1984’te kuruldu Osmanlı sicilleri mevcut.
- Sermet Çifter Kütüphanesi: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık bünyesinde 1978’de açıldı. 80.000 ciltlik kitap koleksiyonu, 1578 yazma eser,1.000 üzerinde nadide kitap mevcut. Uzmanlık kütüphanesi olduğu için üyelik koşulu aranıyor.
- Alman Arkeoloji Enstitüsü Kütüphanesi: 1929’da kuruldu. 53.000 cilt kitap, 270 periyodik yayın mevcut. Yılda 800-1000 arasında kitabı koleksiyonuna katıyor. Neolitik’ten Osmanlı dönemlerine kadar arkeoloji kaynakları, mimarlık tarihi, sanat tarihi, seyahatnameler, Osmanlıca kitaplar mevcut.
- İstanbul Araştırmalar Kütüphanesi: Suna ve İnan Kıraç Vakfı bünyesinde kuruldu. Bizans döneminden itibaren İstanbul, Osmanlı ve Atatürk ile ilgili geniş bir koleksiyona sahip. El yazmaları, belgeler ve 30 farklı dilde yaklaşık 40.000 kitap mevcut.
İzmir
- Atatürk İl Halk Kütüphanesi: 1775’te Ahmet adlı bir kitapsever tarafından vakıf olarak tahsis edilen ve 1952’de şimdiki adını alan kütüphanede 38.000 kitap mevcut ve sık sık güncelleniyor. İzmir ile ilgili “yerel bellek” mevcut.
- Necip Paşa Kütüphanesi (Tire): Klasik Osmanlı tarzında 1826’da Necip Paşa tarafından yaptırılmıştır. Kare şeklinde tek bir mekana sahiptir. 12.695 kitaptan 2.283 adeti Osmanlı dönemine ait, 2.216 yazma, 1136 değerli basma eser diğerleri Cumhuriyet döneminde basılan kitaplardır.
Ankara
- Milli Kütüphane: 1946’da 8.000 kitapla kuruldu. 1947’de kitap sayısı 60.000’e ulaştı. 1983’te 39.000 metrekarelik yeni binasına taşındı. 1.115.840 kitap, 55.836 eski harfli Türkçe kitap, 26.282 el yazması, ünlü ressamların orijinal tabloları, İstanbul’un fethinde ele geçirilen ceylan derisi üzerine yazılı İncil, tezhipli Kur’anlar en değerli eserleri. Kitap patoloji ve restorasyon bölümü mevcut.
- Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi: 1986’da kuruldu. 400.000’den fazla kitap, 2.700 basılı dergi, 30.000 elektronik dergi ve 100’den fazla veri tabanına sahip. Yıllık bütçesi 3 milyon Dolar.
Eskişehir
Milli Kütüphane: 1912 Osmanlı Mimari tarzında yapılan bina 1933’te açıldı. Nadide el yazması Kur’anlar dahil 600.000 kitap, 5.000 yazma eser mevcut. Katip Çelebi’nin İbrahim Mütefferika baskısı Cihannüması, Aristotales’in 1531 Gutenberg basımlı ilk matbaa ürünü kitabı bulunuyor.
Afyon
54 kütüphaneyle İstanbul’dan sonra en çok kütüphanesi olan il.
- Gedik Ahmet Paşa Kütüphanesi: 1477’de Gedik Ahmet Paşa tarafından külliye içersinde kuruldu. Bugün 1971’de taşındığı 480 metrekarelik yeni alanında hizmet vermektedir. 52.450 kitap mevcut (2001)
- AKÜ Merkez Kütüphanesi: 2500 metrekarelik kullanım alanına sahip, 47.000 kitap mevcut.
Sivas
- Ziyabey Kütüphanesi: Yusuf Ziya Başara tarafından 1908’de yaptırıldı. 704 adet değerli yazma dahil 17.205 kitap mevcut
- Numan Efendi Kütüphanesi
- Fevzi Paşa Çocuk Kütüphanesi: 1957’de kuruldu
- Atatürk Çocuk Kütüphanesi: 1962’de kuruldu
- Dumlupınar Çocuk Kütüphanesi: 1966’da kuruldu
Konya
- Yusuf Ağa Kütüphanesi: Yusuf Ağa tarafından 1794’te yaptırıldı
Kastamonu
Bir başka yapı dışında bulunan ve kütüphane olarak inşa edilmiş 7 binadan dördü halen ayakta:
- Münire Kütüphanesi: (1746) beşgen planlı kubbe örtülü
- Şaban-ı Veli Kütüphanesi: (1611) kare planlı aynalı tonozlu
- Numaniye Kütüphanesi: (1801) kare planlı kubbe örtülü
- Halidiye Kütüphanesi: (19. yüzyıl sonu) dikdörtgen planlı aynalı tonoz örtülü (kaynak: Eyüpgiller)
Türkiye’de Kütüphanelerin Genel Durumu
Kütüphaneler ve yayımlar Genel Müdürlüğü’nün 2006 yılı İstatistiklerine göre, Türkiye’de toplam 1.179 halk kütüphanesinde 12.958.376 kitap mevcut. Okuyucu sayısı 21.138.821, kayıtlı üye sayısı 485.216, personel sayısı 2.629, kütüphaneci sayısı 384’tür. 60 gezici kütüphanedeki kitap sayısı 142.009, kullanıcı sayısı 267.313, kayıtlı üye sayısı ise 58.290.
70 milyonluk Türkiye’de 459 bin kişi kütüphaneye üye, İran’da 7 milyon, Fransa’da 16 milyon, İngiltere’de 35 milyon üye.
Türkiye’de 10 milyon 76 bin kitap mevcut, Bulgaristan’da (Türkiye nüfusunun 10’da birine sahip) 46 milyon, Rusya’da 739 milyon.
Almanya’da 10.531, Fransa’da 3.924, İngiltere’de 4.620, İspanya’da 5.209 halk kütüphanesi bulunmaktadır.
Almanya’da (nüfus: 80 milyon) 7500 kişiye 1 halk kütüphanesi düşmekte; Türkiye’de 68.500 kişiye 1 halk kütüphanesi düşmektedir (95 kişiye bir kahvehane düşüyor)
Almanya’da halk kütüphanelerinde 104 milyon kitap mevcut, Türkiye’de 13 milyon kitap. Kişi başına düşen kitap sayısı Almanya’da 25 bin, Türkiye’de 6 bin, AB ortalaması 16 bin.
Almanya’da kişi başına 1,3 kitap, Türkiye’de 5 kişiye bir kitap, AB ortalaması bir kişiye 3 kitaptır.
Almanya’da nüfusun %10’u halk kütüphanelerine üye, Türkiye’de %1, AB ortalaması %25.
Almanya’da halk kütüphanelerinde çalışan kütüphaneci sayısı 8.337, Fransa’da 7.088, İngiltere’de 6.978, İspanya’da 3.794, Türkiye’de sadece 297
Diğer Kütüphaneler
Tufan Öncesine Ait Kütüphaneler
20. yüzyıl başlarında Princeton Üniversitesi'nden Ernest Cushing Richardson, 25 yıldan fazla Tufan öncesi, antikite ve ortaçağ kütüphanelerini araştırdı. Mitoloji ve spekülasyonun dışında birçok eski kütüphanenin varlığına deliller olduğunu saptadı:
- Adem’in Kütüphanesi: Cenetten kovulmadan önce, taşa yazılı yaratıcı tanrının 7 ciltlik eserini içeriyordu
- Adem soyunun kütüphanesi: Set’in kütüphanesi, astroloji ve astronomiye ait eserler içeriyordu.
- Ham, Habil ve Kabil kütüphaneleri
- Nuh’un Kütüphanesi: Adem ve birçok kütüphane içeriyordu. Babil kütüphanesinin çekirdeğini oluşturmuştur. Nuh kütüphanesinin varlığına dair birçok ortaya atılmış tarih mevcut. Bu kitaplar apokrifal (halktan gizlenmiş) olarak kabul edilir.
Metal Kütüphane
Erich von Daeniken’in söz ettiği ve Stan Hall’un Neil Armstrong’u onursal başkan olarak davet ettiği ve araştırdığı Ekvador ve Peru arasında yer altındaki devasa bir tüneller sisteminin içinde var olduğu sayılan bir kütüphane. Bu kütüphaneye 1946’da ayak bastığını söyleyen ve bir odasında raflarda her biri yaklaşık 20 kg ağırlığında olan ve ideograflar, geometrik şekiller ve yazılı kayıtlar içeren binlerce büyük metal kitabın bulunduğunu, diğer odada ise altın varaklı ayaklı ünitelerdeki eğik raflarda saklanan parallel oluklu şeritlerle kaplı, kristale benzeyen küçük, sert, düz tabletler bulunduğunu söyleyen tek tanık Jaramillo, Hall ile bağlantı kurduktan kısa bir süre sonra öldürüldü. Hall hala araştırmalarına devam ediyor.
(www.nexusmagazine.com)
Umberto Eco: Gül’ün Adın’da söz ettiği tahminen 1327’lerde mevcut bilgiyi korumak ve alimlere açmaktan ziyade daha çok tehlikeli bilgilerin saklandığı kurgusal kütüphane.
İlgilenenler için:
Dr. Ayşe Kubilay Yetkin: Eyüpteki müstakil vakıf kütüphanelerin mimarisi; Düşünceler / TKD Ankara Şubesi yayın Organı; SCL News (IFLA Libraries for Children and Young Adults)
lists.webjunction.org/libweb/
www.unesco.org/
------------------------------------------------------------------------------------------------
Kaynaklar:
www.radikal.com.tr/haber
www.akut.org.tr
www.history-magazine.com/
www.marshlibrary.ie/
www.alperen.net/
www.haber.aku.esu.tr/
www.wikipedia.org/library/
www.bibalex.gov.eg./
www.prints.org.archive/
www.ibb.gv.tr/
www.kenthaber.com/
www.lib.sk.ca/about libraries/
www.theeuropeanlibrary
Konuyla İlgili Linkler