Mimari eserlerin proje sahiplerinin izni olmadan bina üzerinde ya da fonksiyonunda değişikliğe gidilmesi, kopyalanması hatta yıkılması her zaman güncel ve tartışmalı konulardan bir tanesi olmuştur. Proje müellifi mimar ya da mimarlar hayatta olduğu zaman içerisinde eser üzerinde hukuki açıdan manevi ya da maddi hakları bulunuyor. Mimari eser sahibinin ölümünün ardından ise bu haklar kısmi olarak varisleri tarafından korunabiliyor. Dünya’da ise dünyaca ünlü mimarların eserlerinin kendi adları ile kurulan vakıflar tarafından korunduğunu görebiliyoruz.
Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku
Türkiye’de fikir ve sanat eserleri olarak kabul edilen edebi eserleri, sinema filmlerini, resimleri, fotoğrafları, mimari eserleri ve sahiplerini korumak amacıyla uluslararası sözleşme hükümleri ve “Fikir ve Sanat Eserleri Mevzuatı” oluşturulmuş. Hükümlerin veya kuralların hepsine birden “Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku” adı verilmiş.1
Fikir ve sanat eserleri her ülkenin kendi hukuk anlayışı içinde değerlendirilirken zaman içinde bu düzenlemeler yeterli olmamış ülkeler arası düzenlemeler yapılması gereği duyulmuş. Bu gerek sonucu 1883 yılında Paris, 1886 yılında ise bu sözleşme geliştirilerek Bern Sözleşmesi ortaya çıkmış. Bu sözleşmeyi imzalayan ülkeler kendi ülkeleri içindeki düzenlemelerde mutlaka bu asgari kuralları aktarmışlar. Yukarıda sözünü edilen Türk Fikir ve Sabat Eserleri Kanunu (FSEK) da bu sözleşmeye uygun olarak hazırlanmış.2
Bu haberde mimarların proje müellifi olarak ne gibi haklara sahip olduğunu bu kanun doğrultusunda aktaracağız.
Mimari Eser Sahibinin Hakları
FSEK kapsamında eser sahibinin hakları manevi ve mali haklar olmak üzere iki ayrılıyor. Bu ayrım üzerinde çeşitli karşıt görüşler mevcut. Bu hakların bu şekilde ayrışmasının mümkün olmadığı aslında bu hakların birbirine geçmiş olduğu uzmanlar tarafından dile getiriliyor. Bern Sözleşmesi’nde ise bu şekilde bir ayrım bulunmuyor. Sözleşmenin 6. maddesine göre bu ilişki şu şekilde açıklanıyor:
“Eser sahibinin hazi olduğu mali haklardan müstakil olarak ve bu hakların devrinden sonra dahi eserin kendi eseri olduğunu beyan etmek ve bu eserin kendi şeref ve şöhretine zarar verecek her türlü bozuluşuna, parçalanışına ve herhangi bir şekilde değişikliğe uğratılmasına muhalefet etmek hakkını bütün hayatı boyunca muhafaza eder.”3
FSEK’ye göre manevi ve mali haklarını şu şekilde:
Mimari Eser Sahiplerinin Manevi Hakları
Manevi Haklar, FSEK madde 18’e göre, eser sahibi gerçek kişiyse yaşadığı sürece, tüzel kişi ise tüzel kişilik devam ettiği müddetçe madde 14, 15 ve 16 uyarınca sahip olduğu manevi hakları kullanabilir. 4
1.Eseri Umuma Arz Yetkisi
“Bir eserin umuma arz edilip edilmemesi, yayımlanma zamanını ve tarzını münhasıran eser sahibi tayin etmektedir. Bütünü veya esaslı bir kısmı alenileşmemiş olan, yahut ana hatları herhangi bir suretle henüz umuma tanıtılmayan bir eserin muhtevası hakkında ancak o eserin sahibi malumat verebilir. Eserin umuma arz edilmesi veya yayımlanma tarzı, sahibinin şeref ve itibarını zedeliyecek mahiyette ise eser sahibi, başkasına yazılı izin vermiş olsa bile eserin gerek aslının, gerek işlenmiş şeklinin umuma tanıtılması veya yayımlanmasını menedebilir. Menetme yetkisinden sözleşme ile vazgeçmek hükümsüzdür. Diğer tarafın tazminat hakkı saklıdır.” (FSEK madde 14)
2. Adın Belirtilmesi Yetkisi
“Eseri, sahibinin adı veya müstear ad ile yahut adsız olarak, umuma arz etme veya yayımlama hususunda karar vermek salahiyeti münhasıran eser sahibine aittir. Bir güzel sanat eserinden çoğaltma ile elde edilen kopyalarla bir işlenmenin aslı veya çoğaltılmış nüshaları üzerinde asıl eser sahibinin ad veya alametinin, kararlaştırılan veya adet olan şekilde belirtilmesi ve vucuda getirilen eserin bir kopya veya işlenme olduğunun açıkça gösterilmesi şarttır. Bir eserin kimin tarafından vücuda getirildiği ihtilafı ise, hakiki sahibi, hakkının tespitini mahkemeden isteyebilir. Eser niteliğindeki mimari yapılarda, yazılı istem üzerine eserin görülen bir yerine, eser sahibinin uygun göreceği malzeme ile silinmeyecek biçimde eser sahibinin adı yazılır.” (FSEK madde 15)
3. Eserde Değişiklik Yapılmasını Önleme Yetkisi
"Eser sahibinin izni olmadıkça eserde veyahut eser sahibinin adında kısaltmalar ekleme ve başka değiştirmeler yapılamaz. Kanunun veya eser sahibinin müsaadesiyle bir eseri işleyen, umuma arz eden, çoğaltan, yayımlayan, temsil eden veya başka bir suretle yayan kimse; işleme, çoğaltma,temsil veya yayım tekniği icabı zaruri görülen değiştirmeleri eser sahibinin hususî bir izni olmaksızın da yapabilir. Eser sahibi, kayıtsız ve şartsız olarak yazılı izin vermiş olsa bile şeref ve itibarını zedeleyen veya eserin mahiyet ve hususiyetlerini bozan her türlü değiştirilmeleri menedebilir. Menetme yetkisinden bu hususta sözleşme ya¬pılmış olsa bile vazgeçmek hükümsüzdür." (FSEK madde 16)
Bern Sözleşmesi'nin de mükerrer 6. maddesinde; eser sahibinin "eserin kendi eseri olduğunu beyan etmek ve bu eserin kendi şeref ve şöh¬retine zarar veren her türlü bozuluşuna, parçalanışına veya herhangi bir şekilde değişikliğe uğratılmasına yahut aynı eserin başka herhangi bir suretle haleldar edilmesine muhalefet etmek hakkını" muhafaza edeceği ve bu hakkın onun " ölümünden sonra, hiç değilse mali hakların ortadan kalkmasına kadar" devam edeceği belirtilmektedir.
4. Eserin Aslına Varma Yetkisi
“Eser sahibi, gerekli durumlarda, aslın maliki ve zilyedinin, koruma şartlarını yerine getirmek kaydıyla, ... eserlerin asıllarından geçici bir süre için yararlanmayı talep etme hakkına sahiptir. Eser sahibinin bu hakkı, bu eserlerin ticaretini yapanlar tarafından, eseri satın alan veya elde eden kişilere müzayede ve satış kataloğu veya ilgili belgeler ile açıklanır. Aslın maliki, eser sahibi ile ypmış olduğu sözleşme şartlarına göre eser üzerinde edilebilir. Ancak eseri bozamaz ve yok edemez ve eser sahibinin haklarına zarar veremez. Eserin tek ve özgün olmsdı durumunda eser sahibi, kendisine ait tüm dönemleri kapsayan çalışma ve sergilerde kullanmak amacıyla, koruma şartlarını yerine getirerek iade edilmek üzere eseri isteyebilir.” (FSEK madde 17)
Mali Haklar
Mali haklar eser sahibine eserinden ekonomik olarak yararlanma hakkını sunar.
1. İşleme Hakkı
“Diğer bir eserden istifade suretiyle vücuda getirilip de bu esere nispetle müstakil olmayan ve aşağıda başlıcaları yazılı fikir ve sanat masulleri işlenmelidir. (FSEK madde 6) Mimari eserleri işleme biçimleri şu şekilde sıralanabilir: 5 (Gürsel Öngören, Filiz Ceritlioğlu, Türk Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku Açısından Mimari Eserler ve İlgili Yargı Kararları, S.70-71)
• Musiki, güzel sanatlar, ilim ve edeabiyat eserlerinin film haline sokulması veya filme alınmaya ve radyo televizyon ile yayına müsait şekle sokulması.
• Güzel sanat eserlerinin bir şekilde diğer şekillere sokulması.
• Bir eser sahibinin bütün veya aynı cinsten olan eserlerinin külliye haline konulması.
• Belli maksada göre ve hususi bir plan dahilinde seçme ve toplama eserler tertibi.
• Henüz yayımlanmamış olan bir eserin ilmi araştırma ve çalışma neticesinde yayımlanmaya elverişli hale getirilmesi.
• Başkasına ait bir eserin izah veta şerhi yahut kısaltılması.
2. Çoğalma Hakkı
“Bir eserin aslını ve ya işlenmelerini kısmen ya da tamamen çoğaltma hakkı, münhasıran sahibine aittir.” (FSEK madde 22)
3. Yayma Hakkı
“Bir eserin aslını veya çoğaltılmış nüshalarını, kiralamak, ödünç vermek, satışa çıkarmak veya dğer yollarla dağıtmak hakkını münhasıran eser sahibine aittir.” (FSEK madde 23)
4. Temsil Hakkı
“Bir eserden doğrudan doğruya yahut işaret, ses veya resim nakline yarayan aletlerle umumi yerlerde okumak, çalmak, oynamak ve göstermek.” (FSEK madde 24)
5. Yayın ve Umuma İletim Hakkı
“Bir eserin aslını veya çoğaltılmış nüshalarını, radyo-televizyon, uydu ve kablo gibi telli veya telsiz yayın yapan kuruluşlar vasıtasıyla veya dijital iletim de dahil olmak üzere işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla yayınlanması ve yayınlanan eserlerin bu kuruluşların yayınlarından alınarak başka yayın kuruluşları tarafından yeniden yayınlanması suretiyle umuma iletilmesi hakkı mühasıran eser sahibine aittir. Eser sahibi eserinin aslı ya da çoğaltılmış nüshalarının telli ya da telsiz araçlarla satışı veya diğer biçimlerde umuma dağıtılmasına veya sunulmasına ve gerçek kişilerin seçtikleri yer ve zamanda eserine erişimini sağlamak suretiyle umuma iletimine izin vermek veya yasaklamak hakkına sahiptir. Bu madde ile düzenlenen umuma iletim yoluyla eserlerin dağıtım ve sunumu eser sahibinin yayma hakkını ihlal etmez.” (FSEK madde 25)
6. Pay Alma (izleme) Hakkı
Gürsel Öngören, Filiz Ceritlioğlu tarafından yazılan Türk Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku Açısından Mimari Eserler ve İlgili Yargı Kararları isimli kitapta FSEK uygulamalarının mimari eserin korunması konusunda bazı haklar açısından diğer eser türlerinden farklı bir tutum izlendiği yönünde.
“Erel (Şafak)’in görüşü; eserde değişiklik yapma ilkesinin çok sıkı bir biçimde kullanılamayacağı yönündedir. Erel’e göre; mimari eserlerde haklı nedenlerle, eser sahibinin izni olmadan da değişikliğin yapılabileceği kabul edilmektedir. Buna göre; mimar sadece mesleki şeref ve itibarını veya eserin mahiyet ve özelliğini bozan değişikliklere karşı çıkabilmektedir. Çünkü, bu görüş uyarınca, mimari eserler diğer güzel sanat eserlerinden farklı olarak bir işleve (fonksiyona) sahiptir. O kadar ki; bu eserlerde işlev, estetik niteliğin önüne geçtiği için, mimari eserlerde değişiklik yapmak çoğu zaman estetik zevkten ziyade ihtiyaçtan doğmaktadır. Ancak her ne kadar değişiklik konusunda serbestiden bahsedilse de bunun sınırsız olduğu düşünülmemelidir. Bizim de katıldığımız görüş; mimarın şeref ve itibarı zarara uğruyorsa ya da eserin temel estetik niteliği bozuluyorsa bu serbestinin olmadığıdır. Üstün (Gürsel) ise; mimari eserdeki değişiklik konusundaki serbestinin tamamen karşısında yer almakta ve bir mimari eserde yapılan esaslı değişikliğin, çoğu kez FSEK madde 6.f.1’de değinilen işlenme anlamında olacağını belirterek, böylece asıl eser sahibinin işlenme hakkının ihlal edileceğinin savunarak, eser sahibinin haklı menfaatleri gerektiğinde mülkiyet hakkının bu menfaatler karşısında gerilemesinin icap ettiğini vurgulayarak serbesti görüşünü eleştirmektedir.”
--------------------------------------------------------------------------------------------
1 Gürsel Öngören, Filiz Ceritlioğlu, Türk Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku Açısından Mimari Eserler ve İlgili Yargı Kararları, S.1
2 Gürsel Öngören, Filiz Ceritlioğlu, Türk Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku Açısından Mimari Eserler ve İlgili Yargı Kararları, S.49
3 Gürsel Öngören, Filiz Ceritlioğlu, Türk Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku Açısından Mimari Eserler ve İlgili Yargı Kararları, S.50
4 Gürsel Öngören, Filiz Ceritlioğlu, Türk Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku Açısından Mimari Eserler ve İlgili Yargı Kararları, S.51