Uzun zamandır Ruslar Ekim devriminden sonra inşa edilmiş yapıların yıkılmasından dolayı memnundular. Ama son dönemde yönetimi elinde tutan oligarşistler bu yapılara sahip çıkmaya başladılar.

16 Eylül 2008 tarihinde Rusya'nın elit sınıfının beğenilerinde yüzeysel sayılabilecek ama etkileri oldukça kapsamlı değişiklikler oldu. Rusya'nın popüler magazin simalarından moda tasarımcısı ve Chelsea FC futbol takımının sahibi Roman Abramovich'in sevgilisi Daria Dasha Zhukova, Moskova'nın kenar mahallelerinden birisinde Çağdaş Kültür Garaj Merkezi'ni, paparazilerin de yoğun ilgi gösterdiği bir parti ile açtı. Paparazilerin bu ilgisinin nedeni sanat galerisinin kendisi değildi - ama Moskova'nın Tate Modern Müzesi'ne cevap olarak böyle bir müzeyi, oligarşistlerin sanatı bir yatırım aracı olarak gördüğü bu son dönemde açabilmesi de kayda değer bir gelişme olarak not edilmeli. Yerel ve uluslararası sosyeteden ünlü birçok simanın katıldığı ve pahalı şampanyaların su gibi aktığı açılış partisi de, bu açılışın ilgi görmesinin esas nedeni değildi. Uluslararası üne de sahip önde gelen avant-garde Rus sanatçılardan birisi olan Ilya Kabakov'un sanat eserleri de bu yoğun ilgilinin esas nedeni değildi. Tüm bu heyecanın esas nedeni bu sanat merkezi için seçilen yapı idi.

Daria Zhukova galerisi için Rusya elitinin çok hoşlandığı pırıl pırıl parlayan, Dubai'de gerçekleşen projeleri anımsatan bir tasarım seçmedi. Hatta Foster veya Gehry gibi dünyaca ünlü mimarlardan birisi ile bile çalışmak istemedi. Ama ne olursa olsun sonuçta Zhukova akıllıca bir seçim yaptı. Kendisi veya danışmanları köhne, kullanılmayan bir otobüs garını sanat galerisine çevirmeye karar verdi. Ama unutulmaması gereken husus, seçilen yapının sıradan bir otobüs garı olmaması. Bu otobüs garının tasarımı kendince bir sanat eseri olarak nitelendiriliyor. Bu otobüs garını, bugünün Rusya'sının uzun zamandır unuttuğu ama bir zamanların önemli bir sanat akımının öncülerinden olan Konstantin Melnikov tasarlamıştı.

1917 devriminden sonra Rusya'da bir süre hakimiyetini sürdüren bu etkileyici akım ile ilgili olarak, Şubat ayından beri Tate Modern Müzesi'nde "Rodchenko & Popova: Konstrüktivizimin Tanımlanması"* adlı sergi devam ediyor. Bu sergi, Modernist Rus tasarımcıları ile ilgili Londra'da son bir yıl içinde gerçekleşen ikinci büyük etkinlik oldu. Fakat Rusya'da bu dönem ile ilgili tartışmalar halen hassasiyet taşıyor. 1930'lu yıllardan itibaren Joseph Stalin'in Rus Avangart akımına darbe vurması ile, devrim sonrası dönem tarih kitaplarından adeta silindi. Tarih uzmanı Anna Bronovitskaya bu konuda şu yorumu yaptı: "Bu dönem son derece utanç verici bir tarih dilimidir. Modern estetik, Stalin'in yarattığı vahşetin etkilerinden kurtulamadı. Rus halkı, bırakın güzel sanatı veya mimarlığı, modernizmi takdir etmeyi bile öğrenemedi. Ruslar zevkleri bakımından son derece muhafazakar kaldılar."

Stalin'in yok etmeye uğraştığı ve bugüne kadar gizli kalan bu son derece radikal, enerjik, özgür ve de yaratıcı dönem, Rus kültürünün her dalında etkisini gösterdi. Devrim ile eskinin yıkılması her şeyin gerçekleşmesini mümkün kıldı. Rus sanatçıların, film yapımcılarının, senaryo yazarlarının ve de tasarımcıların hayal ettikleri sosyalist ütopyadan başka bir şey değildi. Bunun yansımalarını mimarlık dalında da görmek mümkün. Romanov Çarlığı'nın yıkılışı ile Stalin'in yükselişi arasındaki dönemde inşa edilen yapılar, dönemin Modernist mimarı akımının en önemli örnekleri olmasına rağmen Stalin ve Soğuk Savaş yüzünden dünyanın geri kalanı tarafından bilinmiyor. Şüphesiz ki bu yapılar son derece etkileyici tasarımlar. Konstrüktivistler, Rasyoneller, Urbanistler, Anti-urbanistler gibi 1920'li yıllarda Rusya'da yaygınlaşan mimari gruplar arasında bu Sovyet Ütopyası'nın nasıl gerçekleşeceği konusunda anlaşmazlıklar da yaşandı. Buna rağmen, devletin de desteği ile, başta fabrikalar, barajlar, tren istasyonları, hükümet binaları, yeni şehirler, kültür merkezleri, komün merkezleri gibi bir çok yapıyı inşa etme fırsatını elde ettiler. Bu mimarlardan bu yazının başlangıcında bahsi geçen Rodchenko, Rusya'daki yeni mimari devrimin temsilcilerinden birisi oldu.

Le Corbusier gibi Batılı mimarlar bu gelişmeleri kıskançlık içinde gözlemlediler. Bolşevikler yeni bir devlet yönetimini hayat geçirmeye çalışırken, yeni bir nesil olan Melnikov, Ivan Leonidov, Vesnin kardeşler gibi Modernist mimarlar da eski kuralları yırtıp kenara atmaya teşvik edildiler. Bu şekilde baş döndürücü geometrik ve soyut projeler ve orjinal fikirler gerçekleştirebildiler.

Bu yaratıcı dönem Stalin'in iktidara gelmesi ile son buldu. Başta mimarlık olmak üzere resim, müzik ve edebiyat gibi tüm sanat dallarında Sosyalist Gerçekçilik akımının kurallarına uyulması zorunlu kılındı. Oldukça etkileyici Modernist mimari denemeleri "çöplük" ve "ilkel kutucuklar" olarak küçümsendiler, hatta bu yapılardan birçoğu geleneksel süslemeler ile "iyileştirildiler (!)". Melnikov gibi modernist mimarlar lanetlenerek mesleklerini yapmaları yasaklandı. Rusya'nın devlet mimarisi müzesi başkanı David Sarkisyan'ın da belirttiği gibi, Rusya'nın Stalin dönemi ve sonrası mimarlığı oldukça acınacak durumdadır.

Son dört yıldır bu yapıların ihmal edilmesi tehditinin yanına bu yapıların yıkılması tehlikesi de eklendi. Bugünlerde Rusya'nın paralı kesimi Batı'ya kendisini Modernizm ile değil de rüküş bir gösterişle sunmaya çalışıyor. Moskova Belediye Başkanı Yuri Luzhkov'un, yönetime gelmesinden sonra, yeni zengin sınıfa hitap eden yüksek kuleleri ve gösterişli yapıların inşaatını teşvik etmesi ile Moskova'nın şehir manzarası tamamen değişti. Bu yapıların birçoğu da Luzhkov'un karısı yarafından inşa edildi. . Tarih uzmanı Anna Bronovitskaya bu konuda da şu yorumu yaptı: "Şatafatlı eski yapıları taklit eden mimarlık yapılarından hoşlanan Belediye Başkanı Luzhkov Modernizm'den nefret ediyor."

Sovyetler Birliği'nin yıkılmasından bu yana yaklaşık 400 ila 500 kadar tarihi yapı Rusya'nın gelişmekte olan pazarlara hizmet vermesi için feda edildi. Moskova Mimarlığını Koruma Konseyi bu yıkımlardan endişe eden yabancılar tarafından kuruldu. Bu konseyin kurucu üyelerinden Clementine Cecil belediye başkanı hakkında şu yorumu yaptı: "Moskova Belediye Başkanı Luzhkov'a göre Modernizm Rusya'nın gelişmesine engel olmaktadır."

Yukarıda belirtilen bu sebeplerden dolayı Melnikov'un otobüs garını seçmekle Zhukova riski göze aldığını ve birtakım gelişmelerin geleceğini hissetti. Clementine Cecil yorumuna şöyle devam etti: "Geçtiğimiz yıllarda eğilimler konusunda değişiklikler olduğu tartışma götürmez bir gerçek. Genç Rus nesili Batılı dergileri okuyor, modern tasarımlar hakkında fikir sahibi oluyor ve de kendi ülkesine bakıp soruyor: Rusya'da Modernizm nerede? Oligarşistler Batı'dan daha fazla etkilendikçe beğenileri de gelişiyor. Bu sebepten dolayı son dönemde ortaya çıkan mimarlar, geçmiş nesil meslektaşlarından son derece farklılar. Birden bire Rusya'nın geçmiş Avangart dönemi popüler ve beğenilen bir dönem oluyor."

Örnek vermek gerekirse Rusya'nın önde gelen müteahhit firmalarından Mian şirketi, Modernist mimarlardan Moisei Ginzburg'un etkileyici fakat yıkılmakta olan Narkomfin komün apartman bloklarını butik bir hotele çevirmek için çalışmalara başladığını açıkladı. Clementine Cecil yorumuna şöyle devam etti: "Sanıyorum ki Rusya'nın zengin sınıfının uluslararası değişim rüzgarlarından etkilenerek beğenilerini değiştirmesi kısa bir süre içinde gerçekleşecek. Modaya uymak baskısı kendisini hissettirecek. Rusya'da tarihi birikimi korumak için yasal önlemler yetersiz. Bu sebepten dolayı bu yapıları kurtarmak için bunun bir nevi moda olacağını ummak zorundasınız. Bu yapılar son derece moda ve etkileyiciler. Bunu Ruslar anlayana kadar bin kez tekrarlamak lazım."

Rusya'da değişim aslında üç yıl önce, 35 yaşındaki milyoner müteahhit ve Rus senatör, Sergy Gordeev'in Melnikov'un evini ve çalışma stüdyosunun satın almasının süprizi ile başladı. Bu haberin duyulmasından sonra Gordeev'in bu yapıyı yıkarak, kendisini zenginleşmesini sağlayıp, estetikten yoksun yeni bina kütlelerini buraya inşa edeceğini sananlar yanıldılar. Gordeev, devrim sonrası mimarlık eserlerini korumayı hedefleyen Rus Avangart Vakfı adlı bir vakıf kurdu. Bu vakfın kurulmasını takiben Gordeev, Rus Modernistler'in önde gelen temsilcilerinden Ivan Leonidov ve Alexei Shchusev'in arşivlerini satın aldıktan sonra New York'taki Modern Sanat Müzesi'nde "Rusya'da Devrim Sonrası Mimarlık" temalı bir serginin gerçekleşmesini sağladı. Sonra da Melnikov'un evininin bir müzeye dönüştürülmesiyle ilgili planlarını kamuoyuna açıkladı.

Bir süre öncesi Gordeev'in yeni bir şehir sitesinin inşaatı için Frank Gehry ile oldukça yakın temasta olduğu, hatta New York Times gazetesinin Gehry için "Rus mimarisinin beyaz şövalyesi" ünvanı verdiği hatırlanacak olursa, Gordeev'in son dönemdeki eylemlerinin şüphe ile karşılanması şaşırtıcı olmaz. Ama Gordeev bu konuya şöyle bir yorum getirdi: "Benim Gehry'e olan sempatim gerçekti. Modern mimariye ilgimin kökenlerinde, aslında Gotik mimariye olan ilgim yatmaktadır. Mimarlık, insanoğlunu güzellikle buluşturacak tek sanat dalı olması nedeniyle, kanımca son derece eşsiz bir sanat dalıdır."

Uzmanların yorumlarına göre Moskova şehir yönetiminin ve de genel kamuoyunun bu konudaki fikrinin değişmesi zaman alacak. Ama Rusya'nın devrim sonrası mimarlığı çoktan turistlere dağıtılan rehber kitaplarında yer almaya başladı. Clementine Cecil'in de dediği gibi: "En azından bu tarihi miras artık gizli değil."

Bu mimarlık eserlerinin son dönemde karşılaştıkları yeni bir tehdit de restorasyon projeleri. Çok uzun bir zamandır bu konunun ihmal edilmesi nedeniyle, Ruslar Modernist mimarlık eserlerinin restorasyonu hususunda yeterince tecrübeye sahip değiller. Rusya'nın devlet mimarisi müzesi başkanı David Sarkisyan bu konuda şunları söylüyor: "İyi bir uygulama diye gösterebileceğim bir tane restorasyon örneği bile yok. İstisnasız gerçekleşen bütün restorasyon projelerinin hepsi dikkatsizce ve kabaca yapıldı, sonuçları da tam bir felaket oldu. Komün evleri gibi günümüzde orjinal fonksiyonlarını yitirmiş projelere yeni kullanım amaçları bulmak zor olabilir ama esas hatalar başka hususlarda gerçekleşti. Mesela Melnikov Evi'nin restorasyonu malzeme ve finans sıkıntısı nedeniyle son derece kısıtlı bir bütçe ile gerçekleştirildi. Ama zararların en büyüğü kanımca uygulamayı gerçekleştirenlerin bu konulardaki acı verici bilgisizliği ve kabiliyetsizliği oldu. Diğer bir örnek Melnikov/Burevestnik ve de Svoba tarafından inşa edilen iki işçi evi projesi restorasyonları sırasında son derece kötü bir şekilde tahribata uğradılar. Başka bir örnek vermek gerekirse, ünlü mühendis Vladimir Shukhov'un tasarladığı Bakhmetievsky garajı restorasyon çalışmalarından sonra, başta orjinal çatı iskeleti olmak üzere, orjinal özelliklerinin birçoğunu kaybetti. Bu yapılara adeta bir sarayı restore ediyormuş gibi yaklaşmak lazım. Rusya'nın bu bağlamda örnek alabileceği bir projeye acilen ihtiyacı var."

Zamanında Narkomfin ve Melnikov'un evlerinin restorasyon projelerinin örnek projeler olabileceği umulmuştu ama finansal kriz dolayısı ile projenin kapsamının daraltılması buna olanak sağlamadı. Aynı zamanda Melnikov'un yaşayan akrabalarının açtığı ve halen devam etmekte olan bir dava da projenin durmasına yol açtı.

Endişe edilmesi gereken başka hususlar da var. Her ne kadar Gordeev ve Zhukov gibi günümüz Rus zenginlerinin bu tür çalışmalara girişmesi kamuoyunun olumlu tepkisine neden olmuşsa da, birçokları kapalı kapılar arkasında Rusya'nın elit kesiminin bu ilgisinin yüzeysel olabileceğini; daha fazla para kazamak amacı ile sponsorluk, eğitim ve bağış işlerine girişmiş olabileceklerini endişe ile belirtiyorlar. Hatta son dönemde yaygınlaşan dedikodulara göre, Melnikov'un bu yapıların devlet müzesi olması için vasiyeti olmasına rağmen, otobüs garı ve de Melnikov Evi'nin zaman içinde sadece mal sahiplerinin kullanımına verileceği, vakfın varlığına son verileceği, zaten uluslararası komitenin çok ender toplandığı konuşuluyor. Bir kaynağın iddiasına göre: "Bütün bunlar her şeyi kılıfına uydurmak amacıyla tertiplenmiş. Verilen sözler ile eylemler birbirini tutmuyor."

Milyoner Gordeev'in kurdurduğu Avangart Vakfı'nın yöneticisinin, bir tarihçi veya eski eserler uzmanı yerine, Mikhail Khodorkovsky gibi sahtekarlıktan hapse mahkum olmuş zenginlere çalışan eski bir halkla ilişkiler uzmanı olan Mikhail Vilkovskiy olması soru işaretlerini arttırıyor. Aynı zamanda Rusya'daki son dönemde inşaat sektöründe şüphe verici şekilde büyüyen müteahhit firmalarını, bedelininin ne olacağının belli olmaması nedeniyle, birçokları açıkça eleştirmekten çekiniyor.

Ama milyoner Gordeev endişelerin yersiz olduğunu iddia ediyor: "Vakıf aktif durumda ve de her şey planlandığı gibi gidecek. Mimarın, şu anda binada yasadışı şekilde yaşamaya devam eden torunu ile bir anlaşmaya varabileceğimi umuyorum. Sonrasında müzenin gerçekleşmesi mümkün olabilecek. Ama belirtmem gerekir ki şu ana kadar işler planladığımız gibi gitmedi."

Gordeev, Rusya'nın devlet olarak şu anda tarihi yapılara yatırım yapma gücünün olmadığını, bunu bireylerin yapması gerektiğini söyleyerek kendisini eleştirenlere şöyle cevap verdi: "Kimdir beni eleştirenler bilmiyorum. Bu şahıslar Rusya'nın mimarlığı için ne yapıyorlar? Bugünlerde açıkça gözlemlenebilecek gelişmeler yaşanıyor. Kimseyi Modernist yapıların bugünkü kötü durumu için suçlamıyorum. Kim suçlu sorusu yapıcı bir soru değil. Sorulması gereken soru: Ne yapılabilir?"

* "Rodchenko & Popova: Konstrüktivizimin Tanımlanması" sergisi Londra'daki Tate Modern Müzesi'de 12 Şubat 2009 - 17 Mayıs 2009 tarihleri arasında gerçekleşiyor. Kayıp Öncüler: Rusya'nın Modernist Mimarisi 1922-1932 adlı kitabı Richard Pare tarafından yazıldı, Monacelli şirketi baskıyı gerçekleştirdi.