"Türkiye'de Kentsel ve Kırsal Mimari", Milli Reasürans TAŞ tarafından bir süredir yürütülen bir proje. "Kuzeydoğu Anadolu'da Mimari" başlıklı kitap ise, bu projenin ikinci basılı ürünü olarak karşımıza çıkıyor.
Projenin ilk kitabı olan "Doğu Karadeniz'de Kırsal Mimari", 2005 yılında yayınlandı. Kitap, proje ile aynı amacı, yani Anadolu tarihinin ve kültürünün farklı ve bilinmeyen detaylarını ortaya koymayı amaçlıyordu. İkinci kitap ise, önemli bir başvuru kaynağı olmasının yanı sıra 27 Ekim - 19 Kasım 2009 tarihleri arasında Milli Reasürans Sanat Galerisi'nde gerçekleştirilen "Kuzeydoğu Anadolu'da Mimari" sergisine eşlik etti. Ancak kitap, tanıtıcı bir yayından çok daha kapsamlı bilgiler ve dökümanlar içeriyor ve bu yüzden de özel ilgiyi hak ediyor. Yıllar süren çalışmalar, bölgeye defalarca yapılan ziyaretler ve sınırlı imkanlarla hazırlanan kapsamlı bir dökümantasyonla hayata geçirilen "Kuzeydoğu Anadolu'da Mimari" hakkında, küratörü Amélie Edgü ile görüştük. Edgü, Kuzeydoğu Anadolu'ya hayranlığını dile getirirken, eserin aslında 256 sayfaya sığdırılmış olmasının da şaşırtıcı olduğunu belirtiyor. Ona göre Kuzeydoğu Anadolu, dünya üzerinde eşi bulunmayan zenginliklere sahip. Sorun ise, bu zenginlikleri hiç kimsenin umursamıyor olması.
Hazırlanma sürecinden bahsetmeden önce Edgü, kitabın "Karadeniz" ve "Kars" olarak adlandırılabilecek iki ayrı bölümden oluştuğunu ve Kars hakkında kapsamlı tek bir kitap hazırlayabilecek kadar bilgi topladıklarını vurguluyor. "Karadeniz, Anadolu'nun oldukça önemli bir bölgesi, çünkü birçok dil ve kültürü barındırıyor ve ilginç olan da tüm bunların hala yaşatılıyor olması," diyen Edgü ekliyor: "Dünya üzerinde Anadolu gibi bir bölge daha bulmak neredeyse imkansız." Bu belki de duymaya alıştığımız klişe bir cümle, ancak "Kuzeydoğu Anadolu'da Mimari", Edgü ve kitap ekibinin farkındalıklarının sadece lafta kalmadığını kanıtlar nitelikte. 4 yıllık bir çalışma süreci sonunda ortaya çıkan çalışmanın arkasında, 2 Karadeniz, 8 de Kars gezisi var. Bölgelere ilişkin 1500'den fazla görsel malzemenin toplandığı bu süreç, uzmanlardan bilimsel yazıların alınması ve araştırmaların yapılmasıyla sürmüş. Fotoğrafları çekmenin işin bir parçası olduğunu anlatan Edgü, bölgelerle ilgili araştırma yapmanın ve yazıları yayına hazır hale getirmenin de önem taşıdığının altını çiziyor.
Süreçte herhangi bir zorlukla veya hoşlukla karşılaşıp karşılaşmadıklarını sorduğumuzda ise Edgü, Erzurum-Şenkaya'ya bağlı Gaziler (eski adıyla Bardız) Köyü'nün muhtarı Emin Çakmur'dan özellikle bahsetmek istiyor. Toplanan malzemenin yeterli olmaması sonucunda tekrar ziyaret ettikleri köyde muhtarın, ekibin araştırma ve belgeleme konusunda tüm ihtiyaçlarını karşıladığını anlatan Edgü, bunu her yerde ne yazık ki aynı tavırla karşılanmadıkları için çok önemsediğini anlatıyor: "Gaziler Köyü'de bulunan tarihi mezar taşları, plastik bakımdan oldukça şaşırtıcı ve eşsizdi. Anadolu'da bunun gibi gizli detayları barındıran çok yer var, ancak ne yazık ki gittiğimiz her yerde aynı misafirperver tavırla karşılaşmadık. Kitapta örnekleri bulunan yüzlerce mimari ve plastik eser, bir köşede çürüyor ve yok olmayı bekliyor. İlgi gösterilmemesi bir yana, keşfetmek ve belgelemek bile bazen çok zorlaşabiliyor."
Edgü, Türkiye'nin bu durumdan zararlı çıktığını, yaptığı bir karşılaştırmayla görselleştiriyor: "Bugün Avrupa ve ABD'de, ekoloji üzerine ne kadar yoğun bir farkındalık yaratılmaya çalıştığını hepimiz biliyoruz. Aynı konu, Türkiye'de de konuşuluyor elbette, ancak cevabı aramamız gereken yerlere bakmıyoruz," diyen Edgü, kitap sürecinde yaptıkları gezilerde ekolojik mimarlığa dair çok şey keşfettiklerini anlatıyor: "Bugün Avrupalılar ısınma giderlerini ve elektrik harcamalarını en aza indirmek için özel tasarlanmış binalar yapıyorlar. Örneğin, Kopenhag'ın kuzeyindeki Louisiana Modern Sanatlar Müzesi. Müze, kendini doğal bir şekilde yalıtabilmesi için özel olarak tasarlandı. Gezilerimizde gittiğimiz köylerden biri olan Doğruyol Köyü'nde ise, aynı yöntemlerle inşa edilmiş evler vardı. Doğal yalıtımı sağlayan taş duvarlar, özel bir toprak karışımı ve otla kapatılan ve aynı zamanda sahip olduğu eğimle suyu drene eden çatılar... Orada yaşayan insanların bilmeden uyguladıkları bu yöntemin aynısı, Louisiana Müzesi'nde de kullanıldı. Elbette yeni yöntemler de aranmalı, ancak Türkiye'nin barındırdığı kültürel potansiyel, meraksızlık yüzünden ortaya çıkmıyor; ortaya çıkmayınca da kullanılamıyor."
Louisiana Müzesi
"Örneğin Kars, tüm dünya için bu anlamda bir simge olabilir, ancak olamıyor," diyen Edgü, "meraksızlığın" bu durumda çok önemli bir payı olduğununa inandığını söylüyor.
Kitap, bölgenin güncel durumunu aktarması ve barındırdığı metinlerin bir ders kitabı mantığıyla fotoğraflara eşlik etmesi için değil, tam tersine görsel malzemeyle bir bütünlük oluşturması için özel olarak seçilmiş ve revize edilerek iki dilli hazırlanmış olmasıyla ön plana çıkıyor. Böyle bir dökümantasyon için ayırılabilecek ortalama zamanı, maddi imkanları "aştığı" ve çoğu zaman da o "yeterli merak duyulmadığı" için Anadolu mimarisini sosyolojik ve kültürel bağlamlarda yorumlayan güncel yayınlar bulmak oldukça zor. Ancak belki de en önemli engel, toplumun -kültürel mirasını korumak için harekete geçmekten önce- merak duyup araştırmaması ve yapılan araştırmaları ilerletmek için bir istek duymaması. Bu duruma ilişkin fikirlerini sorduğumuzda ise Edgü, "Öncelikle var olan belgesel anlayışından sıyrılarak farklı ve kaliteli belgesellerin yapılması durumu değiştirme yolunda önemli rol üstlenebilir," diyor ve ekliyor: "Alıcıya, daha derine inerek ve daha detaylı incelemeler yapılarak oluşturulacak sosyolojik dökümanlar sunulmalı. Kültürel mirası tanıtmak için büyük sergiler düzenlenmeli ve en önemlisi, çok dilli kapsamlı kitaplar hazırlanmalı."