Avrupa'nın pek çok büyük kentinin elle tutulur büyüklükte maketleri olduğunu biliyor muydunuz? Bu maketlerden biri de Budapeşte için yapılmış ve makette Macaristan'ın başkentinin binalarını 500 kez küçültülmüş boyutta görmek mümkün. Hatta, kentin yaşamında meydana gelen değişiklikler yıldan yıla takip ediliyor ve yeni yapılan mimari açıdan önemli yapılar maketteki yerlerine yerleştiriliyor. Peki bu devasa ve gizemli maket nerede bulunuyor, neden herkes tarafından görülemiyor? Budapeşte maketinin sırrının izini sürdük ve maketi yapan Ungár István'ı endüstriyel sanat çalışmalarının ortaya çıkışı, hikayesi, kullanımı ve olası gelecek senaryoları konusunda soru yağmuruna tuttuk.

Başkent Budapeşte ile ilgili genel olarak kabul gören bir gerçek şu ki, kent gelişimi konusundaki parça parça sorumluluklar tek bir kurumun elinde bir araya gelemiyor. Hükümetler kendi kafalarına göre hareket ediyorlar. Kentin dönüşümü ve gelişmesi hiç de uyum göstermiyor. Kent plancıları ve uzmanlar tabii ki bu sorunun kaynağını kolayca görebiliyorlar, ancak değişim için ortaya çıkacak olan sorulara uygun cevapları bulmak bile yeterli olmuyor.

Uzmanlara göre, daha iyi bir kentsel gelişim seviyesine ulaşmak için atılabilecek adımlardan biri, büyük ölçekli bir Budapeşte maketinin kullanılması olur. Avrupa'nın pek çok başkentinde ve büyük kentinde, çeşitli ölçeklerde ve değişik malzemelerle yapılmış maketler çeşitli amaçlarla başarılı bir şekilde kullanılıyor. İşte bu maket, Budapeşte için hazır.

Ungár István'ın anlattığına göre, Budapeşte maketinin hazırlanması fikri 1976'da ortaya çıktı. Başkent Konseyi Kentsel Planlama ve Mimarlık Bölümü'nün öncülüğünde kentin (Budapeşte'nin iç bölgelerini gösteren) maketinin yapılması kararı alındı. Maketin gerçekleştirilmesinin -günümüzde de geçerli olan- esas amacı, farklı kentsel gelişim ve dönüşüm önerilerinin maket üzerinde görülmesi ve mevcut kentsel çevre ile beraber değerlendirilebilmesiydi. Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, bu maket uzunca bir süre sadece kentsel planlama ve mimari tasarım ile uğraşan uzmanlar tarafından biliniyordu.

Budapeşte maketi adeta kentsel bir yapboz. Plancılar tarafından yapılan yeni tasarımlara ve kentteki yerine göre, maketin o kısmı ortaya çıkartılıyor ve uygun ölçekte yapılan tasarım makete yerleştiriliyor. Böylece fikir verenler ve karar alanlar, önerilerinin kentteki sorunlu bölgenin dokusuna uygun olup olmadığını kolayca görebiliyorlar. Maketin ölçeği 1:500 ve bu ölçeğin seçilmesinin sebebi, parçaların gerçeği iyi yansıtabilecek oranda, önemli çevre binalarla makette yer alabilmesi. Ayrıca bu ölçeğin, 1:1000 ölçeğine kıyasla, 1:100 gibi daha detaylı mimari ölçeklere çevrilmesi de oldukça kolay.







Bu gibi mesleki konuların yanı sıra, böyle maketler farklı amaçlarla, örneğin fuarlarda kenti temsil etmek maksadıyla da kullanılabiliyor. 70'li yıllardan itibaren, Budapeşte maketi de bu şekilde pek çok ulusal ve uluslararası platformda önemli bir rol üstlendi. Örneğin Budapeşte Günleri etkinlik dizisi kapsamında maket Paris, Roma, Viyana ve Berlin'de sergilendi. Macaristan'da yapılan etkinliklerde ise 1994'te ve 1996'da Belediye Başkanlığı Makamı'nda, sonrasında 2010 baharında Budapeşte Teknik Üniversitesi merkez binasında en büyük haliyle ziyarete açıldı.



Budapeşte maketi 1976 ile 1990 yılları arasında Sanat Okulu'nun o zamanki üstlenici maket yapım firması tarafından, Budapeşte Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi öğrencilerinin yardımıyla hazırlandı. Firmanın kapanmasının ardından, birkaç çalışan Modell-Art firmasını kurdu ve o zamandan beri yılda bir kere yenilenen maketi aşama aşama yapmaya devam ediyorlar.


Milli Tiyatro Binası maketi


"Lehel Csarnok" maketi


9. Bölge'de bulunan toplu konut bloğu maketi (Fotoğraf: Ungár István)


Mammut II. Alışveriş Merkezi maketi (Fotoğraf: Ungár István)

İşin bir kısmı mevcut elemanların bakımı, bir kısmı ise yeni binaların yapılıp maketteki yerlerine yerleştirilmesi oluyor. Makete her yıl mimari açıdan önemli olan, çevrelerine ve kentsel dokuya, siluete farklılık getiririp yeni bir şey katan yapılar yerleştiriliyor. Binaların çoğu kaba ancak hangi bina olduğu anlaşılacak bir şekilde, çevresindeki önemli ve tarihi binalar ise daha detaylı bir şekilde çalışılıyor. Binaların malzemesi Amerikan ceviz ağacından, altlığı Amerikan ahşap kaplamadan yapılırken, sokak ve meydanlar için çam ağacı kaplama kullanılıyor. Maketin tüm alanı yaklaşık 250 metrekare ve 167 parçadan oluşuyor. Bu parçaların her biri 120 x 80 santimetre boyutunda ve tek başına da sergilenebilecek şekilde yapılmış.

Maket, 70'li yılların bir endüstriyel sanat ürünü olarak kabul edilebilir ve korumaya değer bir eser. Kentin kendisi de durmaksızın değişiyor olsa bile... Bu şekilde aslında bundan sonrası için de kent planlamasında çok kullanışlı bir araç olarak ele alınabilir. Budapeşte maketinin tamircilerine göre, 21. yüzyılın dijital dünyasında bile teknik bilgi ve uzmanlığa ihtiyaç olduğu tartışılmaz bir gerçek. Modern araçlar pek çok bileşenin bir araya gelerek, bir bakış açısından etkileyici olan görsel bir gerçeklik sunmasını sağlıyor. Budapeşte maketi ve üzerine eklenen yeni bir tasarım, bu açıdan bakılırsa daha gerçekçi bir görünüm betimleyecektir.


Parçalar halindeki maket depoda saklanıyor (Fotoğraflar: Ungár István)

Budapeşte maketi 1991 yılından beri Başkent Belediye Başkanlığı Kent Planlama Bölümü'nün gözetimi altında, bu maketi saklamak amacıyla yapılmış bir depoda bulunuyor. Ancak sürekli olarak sergilenmesi, yıllardır gündemde olan bir fikir. Fikrin gerçekleştirilmesi için gerekenlerden biri yeterince büyük bir sergi salonu, diğeri ise mali konuların çözülmesi. Şimdiki durumda maket ne ilgililerin, ne de uzmanların ulaşabileceği bir konumda. Maketin, bir zamanlar üstlendiği görevleri nasıl, nerede ve hangi şartlar altında geri kazanabileceği soruları cevaplansa bile, hala yanıt bulunması gereken pek çok soru var.

(Not: Maket parçalar halinde depolanmış olduğu için sadece arşiv fotoğrafları kullanılmıştır.)